Эстибит сопхуостар чээрэлэригэр тэриллибит хаһаайыстыбалар салгыы хайдах үлэлииллэрин быһаарбакка, муна-тэнэ сылдьар кэмнэригэр үрдүк үөрэхтээх зоотехник идэлээх, аҕас-балыс Таисия уонна Саргылаана Десяткиналар төрөөбүт төрүт дойдуларыгар, Тумулга, төннөн кэлбиттэрэ.
edersaas.ru
Саҕаланар саҕахтар
Мэҥэ Хаҥалас улууһун «Күөллэрики» кэлэктииибинэй тэрилтэ үлэһиттэрэ уопсай мунньах кэнниттэн, бары биир киһи курдук куоластааннар, Таисия Васильевнаны бэрэссэдээтэлинэн, оттон Саргылаананы зоотехнигынан талбыттара. Ити 1994 с. Дьэ ити кэмтэн кыргыттар биир бигэ санааны ылынан, нэһилиэккэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга турунан, былааннаах үлэни саҕалаабыттара.
Мин оччолорго улууска племенной үлэни салайарым. 1995 сыл саҕаланыытыгар хаһаайыстыбаҕа сылдьаммын, баар балаһыанньаны билсэн кэлбитим. «Күөллэрики» кэлэктиибиинэй тэрилтэ тэриллиэн иннинэ үлэлээбит хаһаайыстыба бытарытыллар кэмигэр элбэх сүөһү атын хаһаайыстыбаҕа бэриллибит уонна паай быһыытынан дьоҥҥо үллэһиллибит буолан, сүөһү уопсай тутула олус кэһиллибит этэ. Кыралыын-улаханныын барыта 320 сүөһү, ол иһигэр абараахтанар туруктаах балачча элбэх ынах хаалбыт. Хотонноро эргэ да буоллар, сааһын тухары зоотехниктаабыт киһи көрөрбөр, син сөпкө дьаһанан олороллоро. Таисия Десяткина урут сопхуоска ыытыллыбыт үлэни салҕаан, племенной хайысхаҕа идэтийиэн баҕарарын уонна ол таһымҥа тахсар үлэни саҕалаабытын эппитэ. Мин ону сэргии истэммин, ирдэниллэр докумуоннары ситэрэргэ сүбэлээбитим.
«Сахаплемхолбоһук» генеральнай дириэктэрэ Олег Петрович Марков дьаһалынан, «Күөллэрикини» кэлэктиибинэй тэрилтэни племенной хаһаайыстыба оҥорор докумуоннар кэмигэр оҥоһуллан, племенной сэбиэт көрүүтүнэн бигэргэтиллибиттэрэ. Бырабыыталыстыба уурааҕынан, 1995 сыл кулун тутар 14 күнүттэн “Күөллэрики” кэлэктиибинэй тэрилтэ киэбэ уларытыллан, «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ буолбута итиэннэ өрөспүүбүлүкэ суолталаах племенной хаһаайыстыба аатын ылбыта.
Көрдөрүүлэр үөрдэллэр
Дьэ, ол кэмтэн ыла 25 сыл элэстэнэн ааһа оҕуста. Бу ааспыт сылларга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар араас уларыйыылары, сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдээһинин, айылҕа араас кубулҕаттарын тулуйбакка, элбэх племенной хаһаайыстыба эстибитэ мэлдьэһиллибэт. Оттон «Тумул» кэпэрэтиип бигэ туруктаах, үлэлээн-хамсаан кэллэ.
Ааспыт 2019 сылы кэпэрэтиип кыралыын-улаханныын барыта 450 ынах сүөһүлээх түмүктээбитэ. Сыл устата баалабайынан 503 т үүтү ыан, «Хоту» кэпэрэтиип астыыр кэмбинээтигэр 450 т туттарбыта. Биир ынахтан үүтү ыаһын көрдөрүүтэ 2000 сылтан намтатылла илик, сыллата ортотунан 2300-2500 киилэ ыанар. Ньирэй дьыалабыай тахсыыта 97%-ҥа тэҥнэстэ. Ийэ сүөһүттэн төрүөҕү ылыы сыллата үрдүк буолан, сүөһүнү атыылааһын былааннаахтык ыытыллар, племенной атыы бэрээдэгинэн өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар 1700 сүөһү батарылынна. Аҥаардас ааспыт сылга 25 сүөһү “Племхолбоһук” чэрчитинэн бэрилиннэ, былааны тас өттүнэн иитиллэн турар 96 сүөһү племенной уонна табаарынай хаһаайыстыбаларга атыыланна. Маны таһынан, эккэ анаан 70 сүөһү «Хоту» кэпэрэтиип буойунатыгар туттарылынна. Кэпэрэтиип быйыл улуустартан кэлбит сайаапканан 25 тиҥэһэни, 10 тыһаҕаһы уонна 60 оҕус ньирэйи атыылыырга дуогабардаһа сылдьар.
Төһүү дьон
Ханнык баҕарар хаһаайыстыбаҕа идэтийэн үлэлиир уопуттаах үлэһиттэр элбэх буоллахтарына, көрдөрүү сыллата үрдүүр. “Тумулга” оннук төһүү дьонунан ыанньыксыттар Антонина Верховцева, Гутнера Кандинская, Саргылаана Елисеева, Туяра Десяткина, Татьяна Десяткина, ньирэй көрөөччү Зоя Верховцева, Эльвира Игнатьева, Петр Игнатьев, Варвара Романова, Клавдия Куличкина, техник-осеменатордар Зинаида Толстякова, Антонина Ковлекова, ыанньык бостууктара Владимир Егоров, Иван Кандинскай, субан сүөһү бостууктара ини-бии Альберт, Дмитрий Громовтар буолаллар.
Үлэ дьонун үтүө суобастаах үлэтин сыаналаан, кэпэрэтиип салалтата үлэлиир уонна олорор усулуобуйаны тупсарыыга утумнаахтык үлэлиир. Ол курдук, бу ааспыт сылларга федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна улуустааҕы бырагыраамаларга тирэҕирэн, бөһүөлэккэ туспа түөлбэлээн 24 олорор дьиэни, сайылыктарга хас да дьиэни тутта, ыанньык сүөһүтүн барытын толору хааччыллыылаах комплекска киллэрдэ. Аны ньирэй хотонугар “күөх төлөнү” киллэртэрдэ, билигин Эбэ түгэҕин сайылыгын саҥарда сылдьар. Онно былырыын сайын титиик тутуллубута, үс олорор дьиэ көҥдөйө бүппүтэ, билигин ол ситэриллэр. Инньэ гынан, кэпэрэтиип эстибит сопхуостан тутан хаалбыт тутуулары барытын саҥардан, ону ааһан олох сайдыытын хаамыытынан, толору хааччыллыылаах оҥордо, гаас киллэрдэ. Инньэ гынан, билигин пиэрмэҕэ дьоллоох киһи үлэлиир!
Үүнүүнү – бааһынаттан
Хаһаайыстыба үүтү, эти оҥоһуунан эрэ дьарыктаммат, өссө 1999 с. бурдугу үүннэриигэ өрөспүүбүлүкэҕэ тирэх хаһаайыстыба буолан, сүөһүтүн эбии аһылыгын бэйэтэ хааччынар. Сыллата 500 т оту, биир оччо сенаһы уонна сиилэһи бэлэмниир.
Доллу нэһилиэгин сирэ-уота кыараҕас буолан, кэпэрэтиип атын нэһилиэктэртэн бааһына түүлэһэн, барыта 1 200 гектарга үлэлиир. Итинтэн аҥаарыгар сэлиэһинэйи, ньэчимиэни, эбиэһи ыһар, оттон аҥаарын эһиилги ыһыыга анаан паардыыр. (Кураайы дойдуга агротехнология ирдэбилин тутустахха эрэ, үүнүү ылыллар). Былырыын күһүн Хаптаҕайдааҕы комбикуорум собуотугар 400 т бурдугу туттаран, 5,5 мөл. солк. аахсан, сыл устата туттуллар комбикуорманы атыыласпыта, ордугунан үлэһиттэрин хамнастаабыта.
– Быйыл 450 сүөһүнү кыстатан, хараҕа үктэннэрдибит, – диэн кэпсиир Таисия Васильевна. – Ити иһигэр 220 ыанар ынахтаахпыт. Билигин 184 ынах төрөөн, күҥҥэ 1,8 туонна үүтү ыы олоробут. 194 субаны сайылыкка таһаардыбыт. Халлаан сылыйан, мэччирэҥ арыый көбөөтөҕүнэ, ол эбэтэр кэлэр нэдиэлэҕэ, ыанньыктарбытын сайылыкка таһаарыахпыт. Ньирэйдэри бэс ыйын саҥатыгар таһаарыахпыт. Бурдугу 685 гектар бааһынаҕа ыһыахпыт. Онно бэлэмнэнэн, тиэхиньикэлэрбитин өрөмүөннээтибит, сиэмэбитин хааччынныбыт. Бааһыналарбытын көрө сылдьабыт, бу күннэргэ сиик саптарыытын саҕалыахпыт. Сиэмэбит сүрүн өттө бэйэбит киэнэ, онно эбэн 40 т үрдүк үүнүүлээх элита суорду атыыластыбыт. Ол иһигэр 20 т сэлиэһинэй, 10 т эбиэс уонна 10 т ньэчимиэн элита суортарын. Маны таһынан, 10 т горох сиэмэтин ыллыбыт, ону эбиэскэ булкуйан ыһан, сиилэстиэхпит.
Түмүк оннугар
Үлэни-хамнаһы хас да хайысханан маннык далааһыннаахтык тэрийии, үрдүк көрдөрүүлэри ситиһии ылбычча киһиэхэ кыайтарбат. Кэлэктииби сатаан түмэр, хас биирдии үлэһит хаһаайыстыба туруктаах буолуутугар ис сүрэҕиттэн кыһаллан үлэлиирин ситиһэр салайааччы сайдыы үрдэлигэр тахсар. Оннук салайааччынан буолар Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Таисия Васильевна Десяткина.
Лаврентий Романов, СӨ үтүөлээх зоотехнига,
РФ АПК-тын бочуоттаах үлэһитэ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru