Сыаналаах кумааҕы барыһа. Аахсыйаҕа, облигацияҕа харчы уган, үбү үлүннэрии
Билиҥҥи үйэҕэ хас биирдии киһи үп-харчы мунньуна сатыыр эрээри, ону хамнас (биэнсийэ) каартатыгар сыттаҕына, инфляция сиэн, сыаната түһэн хаалар. Ол иһин харчы биир сиргэ сыппакка хамсыы-хамсыы халыҥаан иһэрин, үлүскэнник үллэ турарын туһугар барыстаах дьыалаҕа угуохха наада. Биир оннук салаанан сыаналаах кумааҕы ырыынагар фондовай биржаҕа атыы буолар. «АЛРОСА», «Газпром», “Сбербаан”, «РусГидро», «Facebook», «Apple Inc», «Ford» о.д.а улахан хампаанньалар аахсыйаларын атыылаһан, ыйга 24% тиийэр дохуоту ылыахха сөп.
Аахсыйа атыыласпыт дьон акционер буолан, хампаанньа сыллааҕы мунньаҕар кытталлар уонна төһө барыс киирбититтэн көрөн, дивиденд харчытын ылар бырааптаахтар. Биир аахсыйа сыаната, дьиҥэ, наһаа үрдүк буолбатах, холобур 300-500 солкуобайтан саҕаланар. Биллэн турар, төһөнөн элбэх аахсыйалааххын, оччонон барыһыҥ улахан.
Аахсыйа облигацияттан туох уратылааҕый?
Маннык түгэҥҥэ Дьокуускай куорат үгүс бааннара баҕалаах киһиэхэ брокерскай счет арыйан биэрэллэр. Үп-харчы эйгэтигэр быһаарсыбат киһи туспа төлөбүргэ бааҥҥа үлэлиир брокер өҥөтүнэн туһанын сөп. Кини килийиэн харчытын ханнык барыстаах салааҕа угуохха сөбүн сүбэлиир уонна киирбит үптэн бырыһыан ылар.
Оттон облигация диэн эмиэ сыаналаах кумааҕы биир көрүҥэ. Облигацияны таһаарааччы – эмитент нэһилиэнньэттэн уонна юридическэй сирэйдэртэн үп-харчы иэс ылан, бырыһыан харчытын төлүүр курдук буолар. Сойуом ыларын иһин облигация номинальнай сыанатын уонна купуонунан бырыһыан харчытын инвестордарга хас кыбаартал аайы төлүүр. Боростуойдук өйдөөтөххө, кини баантан кирэдьиит ылыан оннугар облигация таһааран, үп-харчы киллэринэр. Холобур, биһиги өрөспүүбүлүкэбит 1995 сылтан 55,3 миллиард солкуобайга судаарыстыбаннай сойуом облигациятын таһаарда.
2019 сылга СӨ Үбүн министиэристибэтэ 12 миллиард солкуобайга икки түһүмэҕинэн: 7 миллиард, 5 миллиард солкуобай суумалаах облигация таһаарыаҕа. Ыам ыйын 22 күнүгэр Москватааҕы биржаҕа өрөспүүбүлүкэ 7 миллиардаах облигацияны укпутун улахан былдьаһыгынан ыллылар. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ «Fitch Ratings» аан дойдутааҕы кирэдьииттиир рейтиҥҥэ Арассыыйаны кытта биир үктэлгэ турарын, өр кэмҥэ эрэллээх эмитент диэн ааттааҕын-суоллааҕын көрөн сыаналаатылар.
Хас кыбаартал ахсын – бырыһыан харчыта
Биир облигация сыаната – 1000 солкуобай. Купуонунан төлөнөр дохуот сыллааҕы бырыһыана 8,59%, баан уурдарыытын кытта тэҥнээн көрдөххө, арыый үрдүк соҕус. Өрөспүүбүлүкэ ити курдук облигация таһааран, 8,59% бырыһыаҥҥа 7 сыллаах сойуом ылла. Инвестордар үптэрин сэттэ сылга уктулар эрээри, хас кыбаартал ахсын бырыһыан харчытын ылар кыахтаахтар. Кинилэр харчыга наадыйдахтарына сэттэ сылы күүппэккэ, облигацияларын Москватааҕы биржаҕа хаһан баҕарар атыылыыр бырааптаахтар, оччотугар купуонунан ылбыт дохуоттарын сүтэрбэттэр. Облигацияны төһө өр илдьэ сылдьыбыттарыттан көрөн, бырыһыан харчытын ылаллар. Баантан сүрүн уратыта диэн купуон дохуота күн ахсын ааҕыллар.
Өскөтүн инвестор облигация болдьоҕо бүтүөн иннинэ атыылыырга соруннаҕына, ол күн биржаҕа олохтоммут ырыынак сыанатынан батарар. Сыаналаах кумааҕы сыаната үрдээтэҕинэ, барыс ылыа, оттон түстэҕинэ, биллэн турар, ночоотурар. Аахсыйа котировката, облигация сыаната аан дойдуга бэлиитикэ, экэниэмикэ хайа диэки хайыһарыттан көрөн күн аайы хамсыы турар.
Саха сиригэр нэһилиэнньэ уурдарыыта – 20 миллиард
СӨ Үбүн министиэристибэтэ таһаарбыт облигациятын дохуота булгуччу төлөнүөхтээҕин бүддьүөт туһунан сокуон мэктиэлиир. Кэлиҥҥи кэмҥэ Арассыыйа үрдүнэн нэһилиэнньэ сыаналаах кумааҕыга үбүн уган, ону улаатыннаран ылыыта элбээн иһэр. 2018 сыл түмүгүнэн 702 тыһыынча киһи сыаналаах кумааҕыга 20 триллион үбү укпут. Саха сиригэр Госкомстат иһитиннэрэринэн, 2018 сылга нэһилиэнньэ уурдарыыта 20 миллиард солкуобайга тиийбит.
Оттон өрөспүүбүлүкэ сыл ахсын миллиардынан суумалаах облигация таһааран, сойуом ыла олорор түгэнигэр, уопсай иэс, баан кирэдьииттэрин ааҕан туран, төһө улаханый?
Күн бүгүн 24 125 мөлүйүөн солкуобайдаах облигация алта таһаарыыта баар. Өрөспүүбүлүкэ иэһигэр облигация саамай улахан өлүүнү – 48% ылар. Экэниэмикэ өттүнэн судаарыстыба иэһэ куттала суох диэн сыаналыыллар үп-харчы эйгэтин үлэһиттэрэ.
«Облигация таһаарыытыттан киирбит үп-харчы олохтоох бүддьүөккэ түһэн, социальнай-экэнэмиичэскэй боппуруостары быһаарыыга туттуллуоҕа. 12 миллиард солкуобай оскуола, уһуйаан, балыыһа, успуорт эбийиэктэрин, суол-иис тутуутугар уонна биирдиилээн дьону олорорго табыгастаах дьиэнэн хааччыйыыга бэриллиэҕэ. Онон инвестордар үптэрэ олоччу Саха сиригэр хаалан, олохтоох экэниэмикэни сайыннарарга тирэх буолуо», — диэн этэр Валерий Жондоров, СӨ үбүн миниистирэ.
«Брокерскай счету босхо арыйабыт…»
Александр Жондоров, «Алмаасэргиэнбаан» сыаналаах кумааҕыга управлениетын начаалынньыга: «Сорох хампаанньа аахсыйата сыл аҥаарыгар 40% тиийэ улаатыан сөп, холобур, «Газпром» аахсыйатын сыаната биир нэдиэлэ иһигэр 20% эбиллибитэ. Санкция киллэрдэхтэринэ, сыана эмиэ түһэр, ол эрэн, кэлин үрдүөн син. Биһиги брокербыт фондовай ырыынак балыhыанньатын кэтээн көрөн, үбү ханна угарга аналитика оҥорон биэриэн сөп.
Холобур, «АЛРОСА» хампаанньа аахсыйата бу ыам ыйын 21 күнүгэр 89 солкуобай 65 харчы этэ. Ол аахсыйа хаһаайыннарыгар төһө дивидени төлүүллэрин аахсыйалаахтар сыллааҕы мунньахтарыгар быһаараллар. Былырыын биир аахсыйаҕа 11 солкуобайы төлөөбүттэрэ. Оттон аахсыйа сыаната үрдээтэҕинэ, ону атыылаан барыһырыахха сөп. «Газпром» аахсыйата арыый үрдүк 207 солкуобай», — диэн кэпсиир.
Үп-харчы рулетката
Сыаналаах кумааҕыга үбүн саҥа угар киһи эрэллээх соҕус облигацияттан саҕалыан сөп. Укпут үбүн кылгас кэмҥэ улаатыннаран ылыан баҕалаах киһи брокер көмөтүнэн стратегия талан, харчытын «Сургутнефтегаз», «МТС», «Coca-Cola» о.д.а. аахсыйаларыгар уган, сыана үрдүүр кэмигэр барыһыран тахсар кыахтаах.
Холобур, Москватааҕы биржа ыам ыйын 24 күнүнээҕи көрдөрүүтүн ылан көрдөххө, «Транснефть» 5,32%, «Русал» 5,22%, «Сбербаан» аахсыйата 2,25% үрдээбит. 2018 сыл түмүгүнэн дойду сүрүн баана киирбит ыраас барыс 43,5% аахсыйа дивиденин төлүүргэ ыытарын туһунан иһитиннэрбитэ. Ол эбэтэр биирдии аахсыйаҕа 16 солкуобай төлөнүөҕэ. Көстөрүн курдук, элбэх аахсыйалаах эрэ киһи барыһырар дьыалата. Ол эрэн, хампаанньа аахсыйата эмискэ үрдүүр кэмигэр атыылаатахха, укпут харчыгын хас да төгүл улаатыннаран ылар кыахтанаҕын. Бу туһунан киһи сарсыҥҥытын тымтыктанан билбэт үп-харчы рулеткатын курдук.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru