Сунтаар ыһыаҕын уратыта

Бөлөххө киир:

Үрүҥ күммүт барахсан бэттэх хайыһан, көмүс илгэ сардаҥаларын дэлэччи кутан, орто дойдуга туох барыта тыллан, силигилээн, уйгу-быйаҥ чэчирээн, олоххо тардыһыы муҥутаан турар кэмэ. Күн Сиргэ чугаһаабыт, саамай сырдык, уһун күннэргэ туох баар тыынар тыыннаахха барытыгар араҕас илгэ (эниэргийэ), алгыс түһэр дииллэр. Ол да иһин бу кэмҥэ өбүгэлэрбит ыһыах ыһар буоллахтара.

edersaas.ru

Ыһыах – түҥ былыргы итэҕэлбит көстүүтэ, норуот духуобунай баайын кэрэһитэ. Норуоту түмэр, саханы саха дэтэр, култуурабытын, итэҕэлбитин көрдөрөр ытык үгэспит. Ардыгар саныыбын: ыһыахтаах буолан, баччаҕа тиийэн кэллэхпит. Алгыһынан Аар Айыыларга быһа ситимҥэ тахсан, айыы күүһүн түһэрэн, үс кутун арчылатар, бөҕөргөтөр кыахтаах уус тыллаах, дириҥ итэҕэллээх, ис күүстээх, үтүөҕэ, кэрэҕэ тардыһыылаах буолан, өбүгэлэрбит барахсаттар, аныгы киһи санаата да хоппот үгүс ыарахаттарын туораан, тулуйан кэллэхтэрэ.

Сүүһүнэн сыллар туманнаах уҥуордарыттан, өбүгэлэрбит сүдү духуобунай баайдарыттан ытыска тутан хаалбыппыт бэрт кэмчи: умнулла сыспыт ыһыахпыт, итэҕэлбит, олоҥхобут, фольклорбут…

Сэбиэскэй кэмҥэ “хаалынньаҥ олох көстүүтэ” диэн дьаралыктанан, ыһыах суолтата сүтэ сыспыта. Көннөрү спартакиадаҕа, миитиҥҥэ кубулутуу көстүүтэ тарҕаммыта. 1992 сыллаахха эрэ норуот көҥүл тыынын эҕирийэн, төрүт култууратыгар төннөн, ыһыах Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бырааһынньыгынан билиниллибитэ. Билигин бүтүн норуоту түмэр, киэн туттар ытык үгэспит – ыһыах Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойду норуоттарын уратыларын, түҥ былыргы үгэстэрин көрдөрүү бэлиэтэ буолла.

Уратыта туохханый?

Уруккуттан да Олоҥхо дойдута Сунтаар ыһыаҕа аатырыан аатырар. Тоҕо? Туох уратылааҕый?

Сунтаар ыһыаҕын сүрүн уратыта, суолтата – ыһыах былыргылыы ыытыллар үгэһин төһө кыалларынан уларыппакка, илдьэ кэлбитэ буолар. Өссө биир уратыта – холкуос саҕаттан дьон-сэргэ утаппыттыы ымсыыран, баҕаран туран, сылы быһа кэтэһэн, ыһыахха маассабайдык кытталлара.

Ыһыахха бэлэмнэнии хас да ый инниттэн саҕаланара, биэ тутан ыан, кымыс, иһит бэлэмнииллэрэ, таҥас-сап, олбох, ат симэҕин тигэллэрэ, сүөһү өлөрөллөрө. Ол сиэринэн, түһүлгэҕэ кэлбит киһи хайаан да кымыс, үтэһэлээх эт амсайан барара. Үгэһи тутуһан, барыта босхо буолара.

Үгүс киһи, ордук эр дьон, “үҥкүүнэн” (оһуокайынан) үлүһүйэрэ. Үс түүннээх күн тохтообокко оһуокай тойуга дуорайара. Ол да иһин норуот тылын-өһүн сүмэтин иҥэринэ сылдьар уус тыллаах этээччилэр, чулуу оһуокайдьыттар уутуйан үөскээн-төрөөн, олорон аастахтара.

Холкуостар саҕаттан

Олохсуйбут үгэстэр умнуллубакка баччаҕа тиийэн кэлбиттэрэ, Бүлүү эбэ сүнньүгэр уутуйан олохсуйбут улуустар олохтоохторун ураты бэлиэлэрэ буолар.

Хочо түбэтигэр Уһун Күөл Уулаах Атаҕар холкуостар саҥа тэриллэллэрин саҕана балачча киэҥ тэрээһиннээх ыһыахтар ыытыллаллара кэпсэлгэ сылдьар. Ыраах Ботуобуйа тыатыттан, Мэйиктэн, Ньүүйэ (Ленскэй), Ньурба быыһынааҕы түбэлэртэн табанан, атынан ааттаан-суоллаан кэлэн, хоно-өрүү сытан ыһыахтыыллара үһү.

Хоту түбэҕэ билиҥҥитэ Түбэй-Дьаархаҥҥа олохтоох Киччэй Даарыйа уруккута Бутукай (билигин Сиэйэ) нэһилиэгэр аатырар Ходуһалаахха ыалдьыт бөҕөнү ыҥыран, ас арааһын тардан, биир сууккалаах ыһыаҕы ыһарын туһунан учуонайдар Н.Е. Петров, В.В. Илларионов суруйбуттара. Элгээйигэ Угут Күөл ыһыахтара эмиэ аатыраллара.

«Сталин суола” хаһыат 1945 сыл бэс ыйын 15 күнүнээҕи нүөмэригэр Кыайыы ыһыаҕар бэлэмнэнии туһунан суруллубут:

Тойбохой нэһилиэгинээҕи 5 колхоз холбоһон, “Арыыга” кииннээн ыһыах тэрийэргэ бэлэмнэнэллэр. 9 киһиттэн састааптаах комиссия тэрилиннэ. Кымыс иһэргэ анаан 750 устуука туос иһити бэлэмнээтилэр, 300 чороону, 15 ымыйаны хомуйдулар…”

…Арыылаах нэһилиэгэр Уһун Күөлгэ 12 колхоз холбоһон, ыһыах тэрийэллэр… 75 биэни тутан, ыан ыһыахха иһэр кымыһы мунньа тураллар. Кымыс иһэр иһиттэри хомуйан мунньууга биирдиилээн колхозтарынан үлэ ыытылынна. Ити колхозтар саха омук национальнай бырааһынньыгын – Кыайыы ыһыаҕын сааскы үлэлэри кыайыылаахтык бүтэриинэн көрсөргө күргүөмнээхтик үлэлииллэр…”

Бордоҥҥо Каганович, Жданов, Илимниир, Молотов ааттарынан уонна “Кыһыл баһылык” колхозтар кыттыһан ыһыахха бэлэмнэнэллэр. 40 биэни тутан кымыстыыллар. 300 устуука кымыс араас иһиттэрэ мунньулуннулар. Ыһыах буолар сирин киэргэтиини, ыраастааһыны ыыта тураллар. Жданов уонна Каганович аатынан колхозтар биирдии сүүрүк аты бэлэмнээтилэр. Учууталлар уонна үөрэнээччилэр күүстэринэн ыһыахха физкультурнай нүөмэрдэр уонна концерт бэлэмнэнэр. …Ыһыахха араас оонньууларга кыттааччылар учуоттара ыытылынна”.

Былыргы үгэһи тилиннэрбитэ

Сунтаар ыһыаҕын туһунан кэпсэтии таҕыстар эрэ С.А. Зверев аата тэҥҥэ ахтыллар. Ол төрүөттээх, кини ыһыахха сахалыы сиэри-туому тутуһууга ураты суолта биэрэрэ. Сүдү талааннаах, айылҕаттан артыыс киһи дойдутугар кэлэн ыһыах дьиҥ сахалыы ис хоһоонун, араас тэрилин, сиэрин-туомун ситэрэн-толорон тэрийэрэ. Ол саҕана Саха драматическай тыйаатырыгар ыҥырыллан үлэлиирэ. Дьиҥнээх кыл саламаны, иһити-хомуоһу бэлэмнииртэн саҕалаан, ыһыах сиригэр-уотугар тиийэ бириинчиктээн, көрөр-истэр эбит. Кимнээх тэрийэллэригэр, кыттар, сүүрэр-көтөр дьонугар, таҥаска-сапка, киэргэлгэ-симэххэ ураты суолтаны биэрэрэ.

Сергей Зверев ыһыах аһыллыытын сиэрин-туомун силигин ситэриигэ ураты суолта биэрэриттэн, дьон санаатын табан, өрө көтөҕүллэн, астыктык ыһыллара. Онно алгысчыт быһыытынан Айыылары, айгыр-силик айылҕатын, сирин-дойдутун сибээстиири сатыыра, билэрэ, сүдү күүстээх тыллары туттара төрүөт буолара.

Былыр Эллэйтэн саҕаламмыт ыһыаҕы алгыһынан ahap үгэс умнуллан, сүтэ быһыытыйбытын С.Зверев тилиннэрбитэ, иккис тыынын киллэрбитэ диэн толору бигэргэтэр сөп. Онтон ыла улуус ыһыаҕын айылҕа тыынын бар дьон кутун-сүрүн кытта сибээстиир, алгыһынан ahap үгэс бигэтик олохсуйбута.

1972 сыллаахха кини сэбиэскэй былаас 50 сылын туолар үбүлүөйүгэр аналлаах ыһыаҕы сүргэтэ көтөҕүллэн туран аспыта. Бу ытык кырдьаҕас бүтэһик алгыстаах ыһыаҕа этэ. Дьокуускайтан, атын дойдулартан кэлэн, киинэҕэ устан, өлбөт-сүппэт үйэлээбиттэрэ. 80-с сыллартан саҕалаан улуус киинигэр ыһыах киэҥ былааннаахтык ыытыллар буолбута, ол суолтатын баччааҥҥа диэри сүтэрбэккэ, салгыы сайыннаран, тупсаран испитэ.

«Шоуну” аҕыйатар сыаллаахтар

Аныгы кэмҥэ улуус ыһыаҕын бырагырааматыгар туох киирэрий? Сылтан сыл уйгуну-быйаҥы түстүүр алгыс, муҥутуур Добун оһуокай, нэһилиэк баһылыктара симэхтээх атынан күргүөмнээн киириилэрэ, “Маччаҕа Бөҕө” оонньуулара, кымыс иһиитин сиэрэ-туома, ыһыаҕы аһар, түмүктүүр түгэннэрэ, күнү көрсүү, ат сүүрдүүтэ, уран уустар мааны түһүлгэлэрэ, күрэстэрэ, саха аһын хорчуоппата, о.д.а. уларыйбат.

Кэнники кэмҥэ 9 мэҥэ хамсаныы, aһac дьон күрэхтэрэ, дэгэрэҥ ырыа, туойсуу курдук саҥаттан-саҥа көрүҥнэри киллэрэн, дьон сэҥээриитин ылаллар. Икки күнү быһа 4-5 түһүлгэнэн ырыа-үҥкүү, күрэс күнүстэри-түүннэри тохтообокко ыытылла турар. Ол да буоллар, тэрийээччилэр ыһыах дьиҥ суолтатыгар болҕомто ууран, “шоу” көстүүлэрин аҕыйата сатыыллар.

Былырыын оҕо оонньуур батуттарын боппуттара, быйыл саха аһын дэлэтэр сыалтан, хорчуоппаҕа кока-коланы, “фаст-фуд” аһы бобор былааннаахтар этэ.

Оһуокай – ыһыах киэргэлэ

Сунтаарга оһуокайы “үҥкүү” дииллэр. Ити “үҥк” диэн өйдөбүлтэн тахсыбыт былыргы ритуальнай үҥкүү көрүҥэ буоларын туоһулуур. Төгүрүччү туран, тэтимнээхтик хамсанан бардахтарына, тыыннара, куоластарын күүһэ, эниэргийэлэрэ бииргэ холбоһон, эриллэн, күүһүрэн, үөһэ диэки талаһар. Ол иһин үчүгэй этээччи түһүлгэтигэр күнү да быһа сылдьан баран, сылайбаттар, төттөрүтүн, күүс-уох ылаллар.

Оһуокай – ытык ыһыах бастыҥ киэргэлэ, фольклор бары көрүҥнэриттэн саамай ураты көрүҥ. Киниэхэ эрэ ырыа, тойук, кылыһах, үҥкүү, тута хоһуйуу, тэтим барыта баар. Оһуокай симэлийбэккэ билиҥҥи көлүөнэҕэ бэриллэн иһэригэр көһөҥө кылааттарын киллэрбит дьонунан С.А. Зверев-Кыыл Уола, Н.Е. Петров, И.Ф. Чириков, уо.д.а. буолаллар.

Кэнники кэмҥэыһыахха Муҥутуур Добун оһуокайы, Ыччат оһуокайын тэрийэн, дьон-сэргэ тардыһар, кыттыһар буолла, этиэн баҕалаах дьон элбээн иһэрэ үөрдэр.

Алгыстаах ас

Ыһыах төһө үчүгэй тэрээһиннээҕэ хорчуоппата элбэҕиттэн, аһын арааһыттан эмиэ тутулуктаах. Үчүгэй хорчуоппаһыт аата уос номоҕор киирэн ааттана турар, анаан кэлэн аһаан бараллар. Сунтаарга тэрээһиннээх хорчуоппаларга сыл аайы күрэстэр ыытыллаллар: бастыҥ киэргэтиилээх, сахалыы астаах, үрдүк култууралаах, о.д.а. Хорчуоппаһыттар икки күнү быһа түүннэри-күнүстэри үлэлииллэр. Ис миинин, үтэһэлээх эт, саҥыйахтаах алаадьы, кымыс, ыһаарыламмыт собо, дагда, саламаат амсайаары дьон тоҕуоруһар.

Саамай сөбүлээн аһыыр бүлүүдэлэрэ — ис миинэ. Ыһыахха киирбит киһи ис миинэ испэккэ эрэ тахсыбат диэн өйдөбүл уруккуттан олохсуйбут. Ол эбэтэр, хайаан да сахалыы аһы аһаары хорчуоппаҕа кэлэллэр. Ыһыах аһа алгыстаах, эккэ-сииккэ иҥэмтиэлээх диэн санааттан.

Сунтаар ыһыаҕын өссө биир уратытын быһыытынан спортивнай күрэхтэһиилэрин аҕыйатан, мас тардыһыы, таас көтөҕүү, сул дүлүҥү сүгэн баран сырсыы, хапсаҕайдаһан тустуу курдук сахалыы көрүҥнэри хото киллэрэллэрин ааттыахха сөп.

Ыһыах күрэхтэһиитигэр кыайбыт-хоппут киһи дьоллоох дьылҕаны, табыллыыны баһан-сомсон ылар диэн өйдөбүл баарын учуонай Е.Н. Романова суруйар.

Саҥа тутууларынан киэркэйдэ

Сунтаар сэлиэнньэтин паарката айылҕа анаан бэлэмнээбит курдук, олус кэрэ көстүүлээх сиргэ турар. Саха сирин үрдүнэн маннык үчүгэй ыһыахтыыр сир аҕыйаҕа буолуо. Тыалга күөгэлдьиһэр лабаалардаах аарыма хатыҥнардаах, чараҥнарын быыһыгар күн уота көрбөт, бүччүм аллеялардаах, ойуурун быыһыгар анаан оҥорбут курдук көнө, күөх хонуулардаах. Ол хонуулар түһүлгэ быһыытынан, тус-туспа ааттаахтар, аналлаахтар.

Кэнники кэмҥэ ыһыахтыыр сир ураты кэрэ тутууларынан киэркэйдэ. Бу тутуулар сиэри-туому толорор дириҥ, сакральнай ис хоһоонноохтор. Ол улуус дьаһалтата, баһылык Анатолий Григорьев төрүт култуураҕа, духуобунаска суолта биэрэн, улахан үлэни ыыппыттарын түмүгэ буолар.

Сынньалаҥ пааркатын тупсаран оҥорууга ураты сатабылын ууран үлэлээбит мас yyha, норуот маастара, улуус кылаабынай архитектора Е.H. Саввинов аата оройуон сэбиэтин аналлаах уурааҕынан иҥэриллибитэ. “Сунтаар ыһыаҕа” диэн ааттаах үс сыллаах концепция ылыллан (ааптар – учуонай Вильям Яковлев), түһүлгэлэринэн кэнники сылларга улахан тутуулар бардылар. Ыһыах дьиҥ дириҥ суолтатын тиэрдэр Саха уһаайбата (Ыал тиэргэн) 2017 сыллаахха тутуллубута. Бу тутуу өбүгэлэрбит былыр хайдах дьаһанан олорбуттарын көрдөрөр сыаллаах комплекс буолар. Тэлгэһэҕэ балаҕан, ампаар, ат баайар сэргэ, сүөһү, сылгы күрүөтэ-хаһаата баар.

Тойон түһүлгэ” – Үрүҥ Аар Тойоҥҥо, Үрүҥ Айыыларга уонна иччилэргэ сүгүрүйэр, махтанар сиэр-туом ыытыллар сирэ. Бу түһүлгэҕэ ыһыах сүрүн киэргэлэ оһуокай ыытыллар. Түһүлгэ сүрүн киэргэлинэн Аар Баҕах буолар. Аар Баҕах 9 ытык сэргэттэн турар: ортоку Тойон сэргэ үрдүгэ 5 миэтэрэ. Аар Баҕах оһуора-мандара саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын кэпсиир. Тойон Сэргэ аҕыс лабаалара Айыылары кэрэһэлииллэр. Сэргэлэр төбөлөрүгэр куһаҕан тыыны тэйитэр көтөрдөр олороллор. Тойон Сэргэ төбөтүгэр Үрүҥ Аар Тойону кэрэһэлиир ытык бэлиэлээх. Ону сэргэ, сир-дойду иччитэ Аан Алахчын хотун оҥоһуллубут Аар Баҕах оһуора-мандара баайынан, баараҕайынан кэлбит эрэ дьону сөхтөрөр. Бастакы Аар Баҕаҕы 1967 сыллаахха туруорбуттара, онтон 1987 сыллаахха уларытан оҥорбуттара, 2018 сыллаахха саҥардыбыттара. Аар Баҕах 2000 сылтан Сунтаар улууһун бэлиэтинэн буолар. Ол курдук, улуус гербэтигэр Аар Баҕах ойуута баар.

Той Аан” — орто дойду дьоно Айыылардыын алтыһыыларын, сиэр-туом аартыга. Үгэс быһыытынан уҥа өттүнэн эр дьон, хаҥас өттүнэн дьахтар аймах киирэр. Бу аанынан ааһар дьон куһаҕан дьайтан ыраастанан, чэпчээн, сиэр-туом толоруллар сиригэр үктэнэллэр.

Алгыс ураһата” суптугур быһыылаах ураһа үс хаттыгаска арахсар: үөһээ, орто, аллараа дойдуларга. Орто дойду хаттыгаһын маска оһуор түһэрэн киэргэтэллэр уонна саламанан симииллэр. Ураһа үөһээҥи дьөлөҕөһө Үөһээҥҥи Айыылары кытта ситимниир аартыга, төгүрүк быһыыта аан ийэ дойду тутулун көдөрөр. Манна 12 остуолбалар 12 халлаан хаттыгаһын көрдөрөллөр. Айыыларга айах тутарга анаан ураһа ортотугар холумтан баар буолар. Манна аҕа баһылыгы кытта ытык кырдьаҕастар тэҥҥэ олорон “айах тутуу” сиэрин-туомун ыыталлар.

«Аар Куйаар мөҥүөнэ» (астромифоритуальный комплекс) 2018 сылга тутуллубута. Бу космос куйаарын анаарар айылҕа халандаара. Түһүлгэ томторугар спираль курдук эриллэн ууруллубут 365 таастаах, бүппэккэ эргийэн хатылана турар саха халандаар баар. Булгунньах тула тоҕус Айыылар ураһалара тураллар, түөрт бүтэй күрүөнэн эргийэн «Күнү көрсүү» түһүлгэтин кытта холбоһор. Түөрт ньыгыл таас пирамидалыы хайысханы тутуһар.

Алтан сэргэ” олоҥхоҕо Аал Луук Мас оройо 9 халлааны нөҥүөлээн үөһэ Үрүҥ Аар Тойон олбоҕор тиийдэҕинэ, 8 кырыылаах алтан сэргэҕэ кубулуйар диэн этиллэр. Онон Алтан сэргэни Үрүҥ Аар Тойон сиргэ аспыт тайаҕа диэн ааттыыллар. Айыы күүһүн тардар буолан, арчылыыр уонна бигэ күүһү биэрэр. Алтан сэргэ Сунтаарга 2017 сылга туруоруллубута. Анныгар кэлэр көлүөнэҕэ анаан кэс тылларын суруйан уурбуттара.

Быйыл туостан Моҕол ураһа тутуллан, силигэ ситтэ.  Бу хаартыскаҕа тутуллан бүтэ илик кэмэ көстөр. Туоһун Томскайтан аҕалтардылар. Ураһаны Владимир Чахов салайааччылаах биригээдэ кылгас кэм иһигэр тутта. Үрдүк Моҕол ураһа ыраахтан кылбайан көстөр, иһэ дьэрэкээн ойуу-мандар киэргэллээх. Тас бүрүөһүнэ толору туос, биир да тоһоҕото суох сыһыарыллыбыт, саха архитектуратын биир ураты көстүүтэ, мааны тутуута буолар.

Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыска: улуус култуураҕа управлениетын архыыбыттан уонна интэриниэттэн.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0