Саха буойуннара Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бары кэриэтэ дьоруойдуу кыргыһан, норуоттарын албан аатын ааттатар умнуллубат суолу-ииһи хаалларбыттара.
Кэлэр көлүөнэ иллээх олоҕун түстээбит буойуннар суоларын-иистэрин көрдөөн, Ийэ дойду көмүскэлигэр буолбут быһыыны-майгыны дьиҥ чахчытын туоһулаан, ССРС Оборуонаҕа министиэристибэтин архыыбыгар учуонай-устуорук Дмитрий Петров сүҥкэн элбэх докумуоннары чинчийбитэ. Кини булбут докумуоннара саха саллааттарын биллэр-көстөр бойобуой суолларын арыйан, урусхаллаах сэрии уостубат ыар дьайыыларын көрдөрөн, быһаарыылаах өйдөтүүнү үөскэтэр, билиини-көрүүнү үрдэтэр соргулаах олоххо олорор ыччакка күүрээннээх көмө буолуохтаах.
Оннук биир кырдьыгы тилиннэрэр булумньу докумуон көрдөрүүтэ — олоххо бараммат дьоҕурдаах, холобура суох хорсун быһыылаах Арассыыйа Дьоруойа Михаил Михайлович Стрекаловскай буолар.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сэбилэниилээх күүстэр хапсыһыыларын тэҥэ майгы-сигили, өй-санаа өттүнэн утарыта туруу сытыы киирсиитэ күөдьүйэн тахсыбыта. Ол түмүгэр, Ийэ дойду көмүскэлигэр барыны кыайар патриотическай санаа күүһэ өрө көтөн тахсыбыта. Патриоттуу санаалаах буойуннар истэригэр иилии эргийэр бэйэ-бэйэни өрүһүйүү, көмө оҥоруу, быыһаныы диэн бойобуой доҕордоһуу, фронтовой бырааттаһыы хамсааһын саҕаланан, кимиэллээх итэҕэл күүһүнэн, кыайтарыгаһа суох халабырдьыттары күппүлүү үлтүрүтэн, норуотун кыайыы өрөгөйүгэр тириэрпитэ.
БОЙОБУОЙ ДОҔОРДОҺУУ ӨЛҮҮТТЭН ӨРҮҺҮЙЭРЭ
Кыайыы төрүтэ буолбут бойобуой доҕордоһуу уонна фронтовой бырааттаһыы туһунан Михаил Стрекаловскай ахтыытыттан:
«Ньиэмэс халабырдьыттарын утары сэриигэ өстөөҕү сирэй сирэйгэ тыйыс хапсыһыыга үксүн кыайыылаах тахсарым. Кыргыһыы хонуутугар өлөр быата суоллааһынын, бойобуой доҕордоһуу уонна фронтовой бырааттаһыы эрэ тохтотуон сөп. Мууһурбут окуопаҕа үлүйэн бииргэ өлө сыспыт, биир иһиттэн аһаабыт, биир эриллибит табаҕы тардыбыт бойобуой табаарыскын хайдах өрүһүйүөҥ, быыһыаҥ суоҕай. Ама, доҕорбун Сердюгу быыһаабакка, бэйэбин харыстана сылдьыам үһү дуо, тааҥка кини атаҕын тырыта тыытан кыа-хаан оҥорбутугар. Бэйэҥ туһунан санаан да көрбөккүн, өрүһүйэ сатаан уот ортотуттан фронтовой бырааттаргын таһаараргар».
Киэҥ далан тула дьигиһийэ хамсыыр лүһүгүрэс тыас, сир-халлаан быыһынан бигэ-таҕа үүнэн киирбитигэр, сэнэрээттэр дэлби барыыларыттан тыыннаах айылҕа ибигирээн ылыытыгар, үүнэ-тэһиинэ суох туймаарыйбыт өйгөр ыллыктаах санаа элэс гынан ааһар – хайдах эмэ бу өлөрсүүлээх охсуһууга сыралаһан тыыннаах хаалбыт киһи диэн. Сир кырсын араҥатын өрө көтүтэн өлүктэр быыстарыгар хам баттанан, сэнэрээт дэлби тэбиитин суостаах салгына охсоруттан куотан боруоҥкаҕа ыбылы симинэн уот үөһүгэр сыттахха, артподготовка үйэлээх сааска тохтуо суох быһыылааҕа.
Арай, уу чуумпу буола түспүтүгэр, уун-утары хараҥа былыттыы, толору тиэммит бомбардировщиктар саба халыйан тахсаат, супту түһэр улуйуулара киһи кулгааҕар дибдигирэччи саайара. Бомбалааһын кэмигэр саҥа үөскээбит боруоҥкаҕа, кутталгын кыанан, умсан хаалбатаххына, аныгыскы эн төбөҕөр түһэн, өстөөҕү утары өрөлөспөккө да өлүөххэ син этэ.
Дьэ, ити буомбалааһынтан тыыннаах хаалбытыҥ кэннэ, мүлчүрүйбэккэ эн кирбиигэр ыган киирэр ньиэмэс тааҥкалара уоттуу хаарыйар саҥа кутталы сиэтэн аҕалбыттара өйдөбүлгэр соччо киирбэт суол этэ. Күүһүрэн иһэр тимир кычыгырааһына төбөҕүн чыскы курдук хам тутара, уот харалыы кыынньар сэнэрээттэн киһи хорҕойорун да умнара.
Маҥнай сэрии толоонугар түбэспит ханнык баҕарар саллаакка сэрии саҕаланыытын дохсун балаһата кутталы үөскэтэрэ. Ону тулуйан, кыана тутуннахха, хайа баҕарар өлүүттэн-сүтүүттэн быыһаныаҥ.
Уор кылын билбит өстөөх күөдьүйэ турар Курскай Тоҕой кыргыһыытыгар аатырбыт 132-с Красноуфимскай дивизия 498-с полкатын көмүскэлин саба көтөөрү, урусхаллыыр күүһүн эбэр кэмигэр, 1943 сыл сайыныгар Михаил Михайлович Стрекаловскай маҥнайгы бойобуой сүрэхтэниитин ити пуолка састаабыгар барбыта. Адьырҕа көрүүнү күөдьүппүт ньиэмэс халабырдьыттарын утары алдьархайдаах сэриигэ маҥнайгы кыттыытын туһунан тыыннаах ордон суруйан хаалларбыт саллаат ахтыытыттан:
«Ити күн миигин ыстаап связнойунан анаан, бирикээстэри олоххо киллэрээри, өлүктэри үрдүнэн, өстөөх тааҥкаларын быыстарынан уһаты-туора биир бинтиэпкэлээх сүүрэкэлээн сыыйбытым. Хаспах, ханааба быыһынан өстөөх тааҥкаларын хахха-дурда оҥостон, хамандыыр сөптөөх ыйыыларын пуолка чаастарыгар бүтүн тиэрдэрим. Мин дьолбор, ити «Тигр» диэн киһини дьулатар көрүҥнээх, туох да хоппот өстөөх саҥа тааҥкалара бүлүмүөтүнэн хааччыллыбатах эбит».
Хорсун быһыыны көрдөрөн, көмүскэнэр кирбиилэрин бэйэни харыстаммакка турууласпыт 498-с пуолка ротатыттан 30 эрэ буойун тыыннаах ордон, төгүрүйүүгэ түбэһэллэр, ол иһигэр, Михаил Стрекаловскай. Икки күннээх түүнү быһа өстөөх быыстала суох уохтаах-кылыннаах кимэн киириилэрин аһылыга, сынньалаҥа суох эр санаалаах буойуннар төттөрү охсоллоро. Күүстэрэ эстибит, олус илистибит буойуннары пуолка чааһыттан көмө кэмигэр кэлэн, сураҕа суох сүтүүттэн быыһаабыта.
Бэйэнэн толук буолууга, хорсун быһыыны көрдөрүүгэ бэлэм буоллаххына, өстөөҕү саарбаҕа суох майгы-сигили өттүнэн баһыйан, кинилэргэ абанан-сатанан кырган кэбиһэр уордайбыт санааҥ оргуйар. Инник турукка киирдэххэ, ханнык да күүһү тулуппат фронтовой бырааттаһыы диэн баарын саха буойуна Михаил Стрекаловскай буолбут кыргыһыыга аан бастаан билгэлээн билбитэ.
Буойуннар бөҕө доҕордоһуулара сэрии охсуутугар эр санааны эбэн, дьоруойдуу быһыыны үөскэтэн, өлөр тыыны харыстаабакка, өлөрү-тиллэри кэрэйбэккэ, Ийэ дойдуну көмүскүүргэ сүрүн күүс этэ. Өлөрү өҥөйөн көрүү кутталыттан быыһаабыт, кыырыктаах кыргыһыыттан тыыннаах хаалларбыт, дойдум иһин тыыммын толук ууран туран охсуһарга угуйбут, ити барыта халбаҥнаабат фронтовой бырааттаһыы буолар диэн Стрекаловскай бигэ санаалааҕа. Кини тиһэх күнүгэр диэри фронтовой доҕотторун, табаарыстарын саныы-ахта сылдьыбыта. Хайдах умнуой, тыыннаахтыы боруоҥкаҕа контузияланан көмүллүбүтүн хостоон, суорума суолланарыттан быыһаабыт доҕотторун.
Кылгас сынньалаҥ кэнниттэн сыралҕаннаах куйааска 489-с пуолка Курскай уобалас Поныри ыстаансыйатыгар балтараа көстөөх марш- бросок оҥорор. «Курскай Сталинграда» диэн ааттаммыт ыстаансыйа тула Москва кыргыһыытыттан тыыннаах хаалбыт, 1941-42 сыллардаах хомуурга түбэспит саха уолаттара бары кэриэтэ суоһарыылаах охсуһууга кыттыһан тыыннара быстыбытын күн бүгүн да төһө буолуон сөптөөҕүн этэр кыах суох.
489-с пуолка саллааттара, салайыллар уонна салайыллыбат миналаах хонууну туораан, онно эбии ииҥҥэ көмүллүбүт тааҥкалары уонна артиллерийскай орудиелары хам баттаан, Орел – Курскай икки ардынааҕы ньиэмэс сүдү суолталаах тимир суолун ыстаансыйатыгар кимэн киириэхтээх этилэр. Бу өлүүлээх охсуһууга уот кыһыл хойуу буруо тулатыгар отделение хамандыыра Михаил Стрекаловскай саллааттарын өлүктэрин быыһыгар соҕотоҕун хаалар. Ыйылаан, эргичиҥнээн эстибит миинэ оскуолага суостаах биитинэн кини көхсүн быһа охсон ааһар. Өйүн сүтэрэ-сүтэрэ медсанбатка сыыллан тиийбитин оскуологун хостоот, тута Липецкэйгэ баар госпиталга ыыталлар, ону маннык ахтан хаалларбыт:
«Отделенниебар 8 киһи этибит. Онно соҕотоҕун хаалбытым уонна бары араанньы буолан өлбүттэрэ. Мин илии бүлүмүөтүнэн балайда уһуннук соҕотоҕун кэриэтэ ытыаласпытым, өр буолбутум быһыыта. Онтон бүлүмүөтүм диискэтин иитэ олордохпуна, өстөөх минометынан ытан, кэннибэр кэлэн эстэн, хаҥас лаппаакы уҥуоҕум алын өттүнэн ыардык араанньы оҥорбута. Мин ити араанньы буолбут миэстэбиттэн 200 миэтэрэни ат буолан айаннаан санчааһы булбутум. Өстөөх биһиэхэ ыар дьайыыны оҥорбута. Биһиги ылыахтаах дэриэбинэбитин кыайан ылбатахпыт.
Липецкэй куоракка өр эмтэнэн үтүөрбүтүм».
Үс аҥаар ый сытан үтүөрбүтүн кэннэ, Стрекаловскайы 1-гы Белорусскай фроҥҥа 69-с стрелковай Севскэй Краснознаменнай дивизия 303-й стрелковай пуолкатыгар сэриилэһэ ыыппыттарын, 120-с стрелковай пуолка хамандыыра бэйэтигэр көһөртөрөр. 1943 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр Бобруйскай операцияҕа 69-с стрелковай дивизия өстөөх алта ый устата күүскэ бөҕөргөтүллүбүт оборуонатын көҥү анньан, сүрүн көмө буолуохтааҕа.
«КИМ БЫЛААҔЫ АСПЫККА — КЫҺЫЛ ЗНАМЯ УОРДЬАН!»
Ыарахан балаһыанньаттан тахсар суолу булбакка, билэ-билэ оҥоһуллар харыстала суох хаан тохтуулаах быһыы сэриигэ син үгүстүк туттуллара. Дойдуларын иһин тыыннарын толук уурарга бэлэм саха буойуннара тоҕо көстөн турар өлүүгэ киирэн биэрэллэрэй? Ити барыта күүрүүлээх санааттан тахсыбат, саллаат бэйэтин эрэ иһин охсуһар буолбатах, норуотун, дойдутун көҥүлүн этинэн-хаанынан көмүскүүр диэн толкуйун саха хорсун буойуна Михаил Стрекаловскай толоруохтаах кэмэ тирээн кэлбитэ. Аҕыс хоһуун буойун бу куталаах дойдуга суол солоон, маҥнайгы утуу-субуу субуруһан турар өстөөх оборуонатыгар тыыннаах тиийэн, кыһыл былааҕы өрө анньан, Бобруйскай гитлеровскай бөлөҕү хотор аалай төлөнү уматыахтааҕа. Ол туһунан М.М.Стрекаловскай суруйуутуттан:
«Бириинчик ньиэмэстэр артиллерийскай ытыалааһыны аһыы эбэтэр сынньана олордоххуна 300-400 миэтэрэ тэйиччи бырыы да бадараан быыһыгар кураанах үрдүк сиртэн оҥорооччулар этэ.
Хамандыырдары, баартыйалаахтары уонна хомсомуоллары мунньан, өстөөх оборуонатыгар урут тиийэн алдьатарга сорудах биэрбиттэрэ. Онно 1-гы рота 1-гы отделениетыттан мин баар этим.
Кистэлэҥ бойобуой охранаҕа киэһээ бэс ыйын 21 күнүгэр киирбиппит. Сарсыарда халлаан сырдыыта 1500 араас калибрдаах орудиелар үлэлээн бүтэллэрин кытта, 8 киһи сорудахпытын толоро барыахтаах этибит. Ким тыыннаах тиийбит, өстөөх оборуонатыгар кыһыл былаах анньыаххыт диэн 8 киһиэхэ былаах биэрбитэ уонна Кыһыл Знамя уордьаны онно тута ылыаххыт диэбитэ. Ол кэнниттэн рота, пуолка, дивизия, аармыйа киириэхтээх диэн эппитэ.
Дьэ ити түүнү быһа тыыннаах буолар-буолбат биллибэт диэн санааҕа түспүтүм. Орудиелар үлэлиир тыастара иһиллибэт буолбутун кэннэ, сөмөлүөттэр кэлэн буомбалаабыттара. Дьэ биһиги, өстөөх биир да оппото курдук санаатыбыт.
Өстөөх бөдөҥ калибрдаах бүлүмүөтэ биһиэхэ туһаайбыта. Ону кытта араас калибрдаах артиллерия. Мин табаарыстарым өтөр буолбакка, сытан хаалан испиттэрэ. Мин табаарыспынаан Сердюктуун иккиэ буолан өстөөх оборуонатыгар тиийбиппит. Онно кыһыл былаахпытын аспыппыт уонна обуоронаны ыраастааһыҥҥа киирбиппит. Онно билиндээс иһиттэн 1 ньиэмэс эписиэрин тыыннаахтыы тутан ылбыппыт.
Ити күн биһиги чааспыт, аармыйа олоччу биһиги киирбит суолбутунан киирбиттэрэ. Элбэх сиэртибэ тахсыбыта өстөөхтөртөн да, биһигиттэн даҕаны. Бу ый 23-26 күннэригэр өстөөҕү атахпытынан эккирэтэн, ситэн дэриэбинэлэр ахсын охсуһарбыт. Били биһиги наҕараадабыт күн бүгүнүгэр диэри биллибэт».
Өстөөҕү булгурутан, күүс-күдэх өттүнэн ньиэмэс саллааттарын баһыйан тыыннаах хаалбыт Стрекаловскай уонна Сердюк өстөөх утарылаһыытын хам баттаабыттара да, эрэннэрбит Кыһыл Знамя уордьан хайаларыгар да тиксибэтэҕэ. Кинилэр солообут суолларынан кимэн киирэн, сэбиэскэй аармыйа буойуннара үс сыл талыы немецкэй-фашистскай дивизиялары үлтү кумалаан, төрүөх төннүбүт ньиэмэстэри быыл күдэнэ быыһыгар тоҕуоруһан иһэр билиэннэйдэргэ кубулуппуттара.
«БАГРАТИОН» КЫРГЫҺЫЫ УОТУГАР
1944 сыллаахха сайын 65-с аармыйа 69-с дивизиятын 120-с полката «Багратион» операцияҕа кыттыыны ылар. 1-гы Белорусскай фронт командующайа, аармыйа генерала Константин Рокоссовскай быһаарыытынан, хотугулуу уонна хотугулуу-арҕааҥҥы хайысханан өстөөх оборуонатын тоҕо охсон, Осиповичи аттыгар ньиэмэс халабырдьыттарын эргийэн ылан, Илиҥҥи Пруссияҕа уонна Варшава нөҥүө Берлиҥҥэ чугаһыыр суол аһыллыахтааҕа.
1-гы Белорусскай фронт утары биир мөлүйүөн икки сүүс тыһыынча киһилээх 63 ньиэмэс талыы «Киин» 9-с аармыйатын дивизиялара уонна биир тыһыынча түөрт сүүстэн тахса сөмөлүөттээх 6-с ньиэмэс салгын сэриилэрэ сэриилэспитэ. 65-с уонна 28-с аармыйалар Донской тааҥка куорпуһун уонна Плиев аттаах механизированнай группатын кытта Осиповичи куораты соҕурууҥҥу-арҕаа өттүттэн тоҕо охсуохтааҕа. Өстөөх «Киин» 9-с аармыйатын хааччыйар киинин – Осиповичи куораты 65-с аармыйа командующайа, 69-с уонна 37-с дивизиялар сэриилээн ылыахтаахтарын былааннаабыта.
Саха саллааттара «Киин» аармыйалар талыы сэрииһиттэрин сирэй сирэйгэ көрсөн, Москва тула кыргыһыыттан саҕалаан, үксүн хотуулаах тахсаллара. Сэрииһит быһыытынан албан аат чыпчаалын билбит саха буойуннара бу да сырыыга гитлеровскай Германия эрэлин уонна тирэҕин бастыҥ саллааттарын түҥнэри көтөр күүстээх баҕа санааларын «Багратион» операцияҕа толорбуттара. Олортон биирдэстэрэ, ыарахан бааһырыы кэннэ чөлүгэр түһээт, алаһа дьиэтэ буолбут, аатырбыт 120-с пуолкатыгар төннөн кэлбит Михаил Стрекаловскай буолар.
120-с полка инники балачча тэйбит отучча буойуннаах этэрээтэ Осиповичи куораты атаакалаан, арҕааҥҥы кытыытыгар дивизия тутаах күүстэрэ кэлиэхтэригэр диэри тулуһуохха диэн быһаарынар. Этэрээт өмүтүннэрэр баламат охсуутун тулуйбакка, уулуссатааҕы сэриигэ хотторон, сааты-сууту бүрүнэрин хаҥатан, өстөөх чугуйарга күһэллэр. Куорат арҕааҥҥы кытыытыгар тахсан сүүрбэ артиллерийскай ыскылааты, уон биир ытар тэрил уонна тиэхиньикэ таһаҕастаах эшелоннары, ону таһынан, хас да эшелон ас-таҥас хаһааһын дохсун этэрээт сэриилээн ылан күүстээх көмүскэниини тэринэр. Өлгөм трофей туһунан М.Стрекаловскай ахтыытыттан:
«Осиповичи диэн улахан тимир суол ыстаансыйатын ылбыппыт. Манна аармыйа аһыыр аһын, таҥнар таҥаһын ылбыппыт. Онно биһиги чааспыт атын чааһы кытта холбоһон, 5 000 киһини билиэн ылбыта. Бу устуоруйаҕа суруллан турар. Манна станцияны ыларбытыгар биирдии бэйэбитигэр Махтал сурук биэрбиттэрэ Сталин илии баттааһыннаах».
НАРЕВ ӨРҮҺҮ БАСТАКЫНАН ТУОРААБЫТ — ДЬОРУОЙ!
Нарев өрүс арҕааҥҥы кытылын тула өстөөх биэрэктээҕи бөҕөргөтүүлэрин ыларга, сэбиэскэй аармыйа Илиҥҥи Пруссияҕа кимэн киириитигэр онно баар фашистар бөлөхтөрүн чугуйар суолларын быһан кэбиһэригэр сорудах бэриллибитэ. Ити операция суолтатын учуоттаан, Үрдүкү Главнокомандующай бирикээһинэн Нарев өрүс арҕааҥҥы кытылыгар маҥнайгы туораабыттарга Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын иҥэрэр.
Нарев өрүс туорааһынын олоххо киллэрээри, 69-с стрелковай дивизия хамандыырын бирикээһинэн, 60-с немецкэй дивизия штабын саба түһэн урусхаллыыр сыаллаах, дивизия талыы буойуннарыттан отут киһилээх штурмовой десантнай батальон тэриллэр. Икки күннээҕитэ медсанбаттан контузията ааһан, полкатыгар төннөн кэлбит Михаил Стрекаловскайы ити батальоҥҥа талан ылбыттара, полка эрэ буолбакка, дивизия тутаах киһитэ буолбутун туоһулуур.
Ньиэмэс штабын тааҥкаларбыт сүүрдэн иһэн ытыалааһыныттан өйүн сүтэрбит өстөөх муоста диэки сүүрүүтүн үөһүгэр түбэспит саха уола бастаан элээрэн тиийбитин туһунан М.Стрекаловскай ахтыытыттан:
«Контузияланан баран ый курдук буолаат истэр, саҥарар буолбуппар, миигин чааспар төттөрү ыыппыттара. 120-с пуолкабар кэлэн икки хонон баран, штурмовой десантнай батальон аатыгар ылан, өстөөх тыылыгар баран, дивизия штабын ыларга быһаарбыттара.
1944 сыл балаҕан ыйын 5 күнүгэр сарсыарда эрдэ 5 тааҥка үрдүгэр олорон барбыппыт. Өстөөх маҥнайгы линиятын быһа көтөн 15 км сири барбыппыт. Нарев өрүс бэтэрээ өттүгэр бэрт ыраас арыы мастардаах сир этэ. Тааҥкалар сүүрдэн иһэн ытыалаабыттара. Арыы маска ньиэмэс штабын ылбыппыт. Онно элбэх балааккалар тардыллан тураллара. Ол таһыгар ньиэмэс саллааттара, эписиэрдэрэ элбэх этилэр, кинилэр наар үөһээ дэриэбинэ диэки куотан сырсар быһыылаахтара. Өрүс уҥуор өттүгэр үрдүк кырдал үрдүгэр дэриэбинэ баара. Бу өрүс туората 60-100 миэтэрэ этэ, онно улахан тиэхиньикэ сылдьар муостата уонна сатыы киһи туоруур муоста эмиэ баара.
Мин улахан муостаны ыларга бирикээс ылан, 8 киһи буолан муостаҕа сырсыбыппыт. Онно муостанан куотар, эбэтэр дэриэбинэҕэ тахсар өстөөхтөрбүтүн кытта былааһан сырсыбыппыт. Биһиги муостаҕа тиийээт, өстөөхтөрү туораппат сыаллаах аптамаат уотун харса суох аспыппыт. Ити муоста анныгар чаас аҥаара курдук буоларбытын кытта, өстөөх 2 сөмөлүөтэ дэриэбинэ кэтэҕиттэн көтөн тахсан биһи муостабытын буомбалыыр сыаллаах кэлэллэрин көрөн, 100-150 миэтэрэ муостаттан тэйэн биэрбиппит. Ол бириэмэҕэ муостабытын сатыы да киһи сатаан сылдьыбат гына үнтү буомбалаабыттара.
Бу бириэмэҕэ күнүс биһиги кэлбит суолбутунан сатыы биһиги чаастарбыт, 150 холобурдаах киһи кэлбитэ уонна үөһээ дэриэбинэҕэ ааспыта. Биһиги 27 этибит. Ол тахсан олус кытаанах охсуһуу буолбута.
Наар гранатанан уонна аптамаатынан сэрии күнүс 12 чааска диэри буолбута. Онтон, подкреплениеҕа тахсыҥ диэн хамаанданы истээт, дэриэбинэҕэ тахсыбыппыт. Биһиги сэрииһиттэрбит уонна өстөөхтөр элбэх киһи араанньы буолан өлбүт этилэр. Окуопа иһигэр киһи сатаан үктэммэт буолбут этэ».
Мөлтөөбөт, тыҥааһыннаах охсуһуу тэтимэ күүһүрдэр-күүһүрэн иһэрэ. Ньиэмэс биир кимэн киириитигэр граната оскуолага сытыы тииһинэн ыараханнык бааһырдан, Михаил Михайлович соҕотохто өйүн сүтэрбитэ.
Кыра омуктары тумнуу, ситиһиилэрин кыччатыы баар буолбут түгэнигэр, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллибит М.М. Стрекаловскай уһулуччу хорсун быһыытын харах далыттан таһааран, кыһыл көмүс сулуһуттан маппыта. Ол эрээри, тумнуллубут кырдьыгы туруорсар, атаҕастаммыт быһыыны көннөрөр чинчийээччи киһи баар буолан, Дьоруой Стрекаловскай аата тумнууттан быыһаммыта, көстөн турар дьоруойдуу быһыыта сүтэн-оһон хаалбатаҕа.
180 СЭРИИҺИТТЭН БЭҺИЭ ЭРЭ ТЫЫННААХ ХААЛБЫТТАРА
Михаил Михайлович Стрекаловскай ахтыытыттан:
«Икки ардыбыт 70 миэтэрэ буола-буола, оборуонаҕа туран испиппит. Рота хамандыыра кэлэн: «Кэннигитинэн миэтэрэ да сири барымаҥ», — диэбитэ. «Садаанньаҕын толоруохпут!» — диэн эппиэттээбитим.
Хамандыыр миэхэ 2 аптамааты уонна 10 аптамаат диискэтин, 10 илии гранататын уонна 1 илии бүлүмүөтүн аҕалан биэрбитэ. Мин бу сэптэрбинэн күнүс 12 чаастан киэһээ 9 чааска диэри өстөөҕү кытаанах, быстыбат уотунан көрсүбүтүм. Бу кырыктаах кыргыһыы кэнниттэн, киэһээ боруоруута өстөөхтөр биһигини гранатанан сэриилээбиттэрэ, ону биһиги гранатанан хардары быраҕан тохтоппуппут. Онтон 7 киһи саҥалыы кэлэн киирээри гыммыттара, ону аптамаатынан уһун уочараты 2 төгүл ыыппытым. Онтон утары кэлбэтэхтэрэ. Сотору барыар буолбута. Эмиэ гранатанан элбэхтик тамнаан, биһигини бааһырдыбыттара, өрөлөһөр кыах суох буолан барбыта. Граната оскуолката киирэн быарбыттан иҥнэн тохтообут этэ. Ону медсанбатка ол киэһээ эпэрээссийэ оҥорон ылбыттара».
Нарев өрүс арҕааҥҥы кытылыгар өстөөх плацдармын 120-с стрелковай икки Кыһыл Знамя уонна Суворов аатынан уордьаннаах пуолка сэриилээн ылбытын уонна туруулаһан көмүскээбитин түмүгэр, Сэбиэскэй Аармыйа Илиҥҥи Пруссия кыраныыссатыгар тахсыбыта. Тардына быһыылаах суруллубут «Отстояли населенный пункт на западном берегу р. Нарев» диэн пуолка хамандыырын кылгас бойобуой донесениетын кэтэҕэр өлүктэртэн уонна снаряд бытархайыттан көстүбэт буолбут сир лоскуйугар 180 көмүскээччиттэн 5 эрэ киһи тыыннаах хаалар. Верховнай Кылаабынай командующай бирикээһин толорон, Нарев өрүһү бастакынан туораабыт 120-с пуолка биэс байыаһын Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар түһэрэллэр, ол иһигэр, ыараханнык бааһырбыт Михаил Стрекаловскайы.
ДЬОРУОЙ СУЛУҺУН ОННУГАР КЫҺЫЛ ЗНАМЯ УОРДЬАН
Уһулуччу дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт Саха сирин чулуу уола Михаил Михайлович тоҕо Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ылбатаҕын билээри, 1967 сыллаахха историк учуонай Дмитрий Петров ССРС Оборуонатын министиэристибэтин архыыбыгар үлэлии барар. Архыып баараҕай пуондатын докумуоннарын быыстарыгар, учуонай-устуорук сыралаах үлэтинэн Михаил Стрекаловскай Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатыгар түспүт наҕараадалыыр лииһин булар. Кыра омук сэнэбилин да охсуута буолуо, Ийэ дойду көмүскэлигэр хорсуннук сэриилэспит Михаил Стрекаловскай наҕараадалыыр лииһэ бигэргэтэринэн, Кыһыл Знамя уордьаҥҥа тиксэр чиэстэммит.
Өлөр быатын хаста да илэ бааччы көрөн туран, мүлчү көппүт хомуньуус Михаил Михайлович Стрекаловскай сүүрбэ биир сыл тухары Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун албан аата иҥэриллэрин кэтэһэн, эрэмньи санаатын күүһүнэн ыар ыарыытын хам баттаан, 1989 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр күн сириттэн бараахтаабыта.
УЛУУ БУОЙУН МИХАИЛ СТРЕКАЛОВСКАЙ – АРАССЫЫЙА ДЬОРУОЙА
Тыһыынчанан ахсааннаах Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыт чэгиэн-чэбдик уолаттарбыт сүтэн-оһон хаалар суолларыттан таһаарбыт патриот учуонай Дмитрий Дмитриевич Петров кэһиллибит кырдьыгы тилиннэрээри, Михаил Михайлович Стрекаловскайга Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатын иҥэртэриини туруулаһан баартыйа обкуомугар үгүстүк туруорсубута да, ССКП Киин Кэмитиэтинэн өйөммөккө таах хаалара. Дмитрий Дмитриевич Петров өлүөн сыл аҥаара иннинэ тиһэх туруорсуутунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнигэр 1993 сыл бэс ыйын 14 күнүгэр ыыппыт суруга буолар:
«В Центральном архиве Министерства обороны мною выявлены очень важные документы, свидетельствующие о том, что в жестоких боях с немецко-фашистскими захватчиками на фронтах Великой Отечественной войны в 1941-1945 гг. бойцы-якуты М.М.Стрекаловский и В.Н.Захаров совершили выдающийся подвиг и были представлены к званию Героя Советского Союза, но, к сожалению, не получили тогда это высокое звание из-за того, что одна из инстанций, рассматривавших это представление, была за награждение орденами.
Считаю необходимым, чтобы Вы обратились к Президенту России Б.Н.Ельцину с просьбой рассмотреть этот вопрос (прилагаю упомянутые документы)».
Бу сурукка олоҕуран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев туруорсуутунан, 1996 сыллаахха кулун тутар 27 күнүгэр РФ бэрэсидьиэнин ыйааҕынан, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр хорсун быһыытын иһин Михаил Михайлович Стрекаловскайга Арассыыйа Дьоруойун үрдүк аата өлбүтүн кэннэ иҥэриллибитэ.
КИНИ СЫРДЫК ААТА МЭЛДЬИ АХТЫЛЛЫАҔА
Саха норуотугар албан ааттары үйэтиппит учуонай-устуорук Дмитрий Дмитриевич Петров дьаныардаах үлэтин үөрүүлээх түгэнигэр тиийбитэ буоллар, төһө эрэ үөрүө-астыныа этэй, үгүс сыллаах сыралаах үлэтэ тиллибит курдук сананыа этэй.
Кини чинчийэр үлэтин Подольскайдааҕы байыаннай архыыпка саҕалаан, сахалар сэриигэ кыттыыларын туһунан аармыйалартан саҕалаан хас биирдии саллаатыгар тиийэ хасыһан, үлэ бөҕөнү үлэлээн ындыы оҥостубут киһи. Ол түмүгэр, төһөлөөх наҕараада бэйэтин дьоруойун булбута, төһөлөөх сураҕа суох сүппүт саха саллаата сырдык аата тиллибитэ, көмүллүбүт сирэ чуолкайдаммыта буолуой. Бар дьонун суола-ииһэ суох сүтэн-оһон хаалартан быыһаабыт, хорсун-хоодуот норуот диэн үрдүк кэрдиискэ туруорбут Дмитрий Дмитриевич Петров аата дьоруойдар өлбөөдүйбэт ааттарын сэргэ ааттана туруоҕа, үтүөтэ-өҥөтө умнуллуо суоҕа диэн эрэмньилээхпин.
“ НАГРАДНОЙ ЛИСТ
1. Стрекаловский Михаил Михайлович
2. Красноармеец
3. Стрелок 120-го сп 69-й стр. Севской дваж. Крзн. ор. Сув. дивизии
представляется к званию «Герой Советского Союза»
4. 1914
5. якут
6. б/п
7. На фронте Отечественной войны с 20.03.1942 г.
8. ранен 28.11.43, 03.05.43, 19.06.43 Центр.фр и 05.09.44 Бел. фр.
9. с 20.12.41г.
10. Чурапчинским РВК Якутской АССР.
11. не награжден
12. Якутская АССР, Усть-Аданский р-н, 1-й Оспёхский с/с, сх/а «Үүнүү» жена Копырина Александра Михайловна.
5 сентября 1944 г. в боях за овладение плацдармом на западном берегу Нарева у населенного пункта Круче Борек Варшавского воеводства Пултуского повята первый переправился на западный берег реки и получил задание любой ценой удержаться на занятом рубеже, 20 часов находился на самом ответственном участке боя и несмотря на сильный огонь противника, огнем своей винтовки отразил все попытки врага, уничтожив 19 немецких солдат, ни шагу не отойдя назад.
Когда закончились боеприпасы, отбивался от противника его же ручными гранатами, подобранными тут же на поле боя. Был ранен, но не ушел с поля боя и своим героизмом воодушевляя бойцов продолжать отражать атаки. Был ранен вторично во время рукопашной схватки, но с поля боя не ушел и перезаряжал диски своих товарищей.
Своим героизмом обеспечил выполнение задачи, поставленной перед батальоном по закреплению крайне важного плацдарма.
Достоин присвоения звания «Герой Советского Союза»
Командир 120 сп подполковник (неразборчиво)
8 сентября 1944 г.
Достоин присвоения звания «Герой Советского Союза»
Командир 69 ССДКОСД полковник Макаров
10 сентября 1944 г.
Достоин присвоения звания «Герой Советского Союза»
Командир 18 ск Герой Советского Союза
генерал-майор (неразборчиво)
11 сентября 1944 г.
Награжден орденом Красного Знамени
Командующий 65 Армией Член Военного Совета
генерал-полковник Батов генерал-майор Радецкий.
Пр войскам 65 А 423/н 28.9.44 г. награжден орденом Красного Знамени.
Начальник 2 отд. ОК майор Шипитиевский.”
Панкратий ПЕТРОВ.
Хаартыскалар: Стрекаловскайдар дьиэ иһинээҕи архыыптарыттан.