Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата 1993 сыллаахха балаҕан ыйын 13 күнүгэр “ Об участии местного населения в открытии и разведке алмазных месторождений р. Вилюй (1949-1956)” диэн 403 нүөмэрдээх анал дьаһала тахсыбыта.
edersaas.ru, Николай КРЫЛОВ
Ол дьаһал барыта уон түһүмэхтээҕиттэн бастакыта Петр Хрисанфович Староватовка анаммыта кэрэхсэбиллээх: ”В целях восстановления справедливости в оценке участия местного населения в создании сырьевой базы алмазодобывающей промышленности и сохранения памяти о всех тех, кто трудился у истоков ее создания, Правительство Республики Саха (Якутия) постановляет:
1. Официально признать первым заявителем наличия алмазных месторождений на Вилюе П.Х.Староватова. В 1993 году отметить в республике 120-летие со дня рождения П.Х.Староватова. Министерству промышленности и энергетики Республики Саха (Якутия) разработать и утвердить в установленном порядке план мероприятий, посвященных этой дате.
2. Учредить в Якутском государственном университете им. М.К. Аммосова на геологоразведочном факультете стипендии имени П.Х. Староватова. Госкомитету Республики Саха (Якутия) по геологии и недропользовании совместно с Госкомитетом Республики Саха (Якутия) по науке высшей школе и технической политике разработать и представить на утверждение Правительства Республики Саха (Якутия) Положения о стипендиях имени П.Х. Староватова в срок до 1 ноября 1993 года.”
Дьэ, ити курдук, Сахабыт сирин социальнай-экономическай сайдыытын түстээбит, бэйэтин бириэмэтигэр Сойуус иһигэр даҕаны (Саха сиригэр) алмаастаах сирдэр баар буолуохтаахтарын дакаастаан, бөдөҥ учуонайдары кытта мөккүһэн, манна эспэдииссийэлэр кэлэн үлэлииллэрин ситиспит Петр Староватов үтүөтүн өрөспүүбүлүкэбит былааһа мөккүөрэ суох билинэн турардаах. 1983 сыллаахха биир бөдөҥ алмааска «Краевед П.Х. Староватов» диэн анал ааты иҥэрбиттэрэ.
Староватов үөрэтэр оҕолорун батыһыннара сылдьан экспедициялыы чинчийиилэри ыытара. Араас үһүйээннэри мунньан, дьон-сэргэ Ийэ айылҕаҕа сылдьан араас дьиктилэри булбуттарын-көрбүттэрин түмэн, чинчийэн, өйүн, билиитин күүһүнэн Бүлүү өрүс сүнньүгэр сытар сиртэн хостонор туһалаах баайы барытын кэриэтэ булбут киһи буолар. Оччотооҕу кэмҥэ баар кыаҕынан араас уопуттары оҥорон, дакаастаан Россия, Сойуус наркоматтарыгар тиийэ суруйан туруорсубут киһи. Кини научнай төрүттээх ыстатыйалара дойду муҥутуур трибунатыгар «Правда» хаһыакка тиийэ бэчээттэммиттэрэ биллэр.
БИЛЛИИЛЭЭХ ГЕОЛОГТАРЫ КЫТТА ҮЛЭЛЭСПИТЭ
Петр Хрисанфович чинчийиилэрэ оччотооҕу научнай эйгэни кэрэхсэппэт буолуон сатаммат этэ. Ол курдук, улахан учуонайдар Ленинградка олорор Староватов уолун Николай Петровиһы көрсөн “Эн аҕаҥ Сибиир хаптал хайалаах сирдэригэр алмаас үөскүөн сөптөөх диэн сөпкө сабаҕалыыр эбит” диэбиттэрэ эмиэ баар эбит. Староватов ыҥырыытын учуоттаан араас экспедициялар Саха сиригэр кэлэн үлэлиир буолбуттара эмиэ мэлдьэһиллибэт. Ол курдук, Петр Хрисанфович биллиилээх геологтар Л.П. Мирошниченко, Г.Э. Фришенфельд экспедицияларын кытта сылдьыспыта, Нуучча Географическай уопсастыбатын кытта быһаччы сибээстэһэ олорбута биллэр. Ону таһынан, 1925-30 сылларга ССРС наукаларын академиятын Саха сиригэр үлэлээбит кэлим экспедициятыгар (Якутская комплексная экспедиция АН СССР) көхтөөхтүк кыттыбыта биллэр. Ити улахан аптарытыаттаах тэрилтэлэр туруорсууларынан ССРС Киин Ситэриилээх Комитетын Президиума ыраах Саха сирин уһук оройуонугар учууталлыы олорор Староватовка, Сойууска бастакылартан биирдэстэринэн, Үлэ Дьоруойа үрдүк ааты иҥэрбит буолуон сөп диэн сабаҕалыыллара.
Григорий Файнштейн геологическай партията 1949 сыллаахха атырдьах ыйын 7 күнүгэр Сунтаарга Мохсоҕоллоох (Соколинай) диэн тумуһахха бастакы алмаас кристалын булбута. Файнштейн Саха сиригэр кэлээт, маҥнай Староватовы кытта көрсөн хонон-өрөөн сытан сэһэргэспитин кэпсээччилэр. Кэлин анаан-минээн Элгээйи оскуолатыгар сөмөлүөтүнэн кэлэн көрсүһүү тэрийбитин, онно Староватов бэйэтэ суох буолан хомойон барбытын кэпсииллэр. Оччотооҕуга алмаастаах сирдэри арыйсыы быһаччы кыттыылааҕа, биллиилээх геолог Н.В. Кинд, геолог С.М. Журавлев, саха биллиилээх геолога, бастакы булуллубут алмаас кыырпахтарын үрүксээҕэр сүгэ сылдьыбыт Николай Алексеевич Давыдов Саха сиригэр алмааһы булууну төрүттээбит Староватов буоларын билинэллэрэ.
СТАРОВАТОВ ТУҺУНАН КИНИГЭТТЭН БЫҺА ТАРДЫЫ
Ааспыт сыллаахха мин “Человек, опередивший свое время” диэн П.Х. Староватов туһунан кинигэм Москваҕа бэчээттэнэн тахсыбыта. Ол кинигэбэр СӨ үтүөлээх геолога, саха геологиятын биир биллиилээх салайааччыта Василий Иванович Ильин 2006 сыллаахха “ПЕРВОЕ СЛОВО ОБ АЛМАЗАХ” диэн суруйуутун миэхэ биэрбитин киллэрбитим. Хаһыат кээмэйэ кыратын быһыытынан, ол суруйууттан манна быһыта тутан билиһиннэриим:
“В 1963 году, будучи геологом Амакинской экспедиции в геологических фондах я наткнулся на записку Староватова П.Х. от 1952 года под названием «Бассейн р. Вилюй – Урал в миниатюре». На первой странице записки стояла резолюция: «Начальнику 4-го управления Хотенок! По заявкам т. Староватова П.Х. открыты месторождения алмазов по р. Марха. Проверьте все заявки Староватова П.Х.». Записка была с грифом «Секретно». В тот же год геолог Амакинской экспедиции Владимир Маркиянович Гаращук рассказал, что он посетил в г. Вилюйске музей Староватова П.Х. Старик с ним долго разговаривал. Гаращук сказал, что Петр Хрисанфович остался недовольным разговором. Он сетовал, что его заявки вовремя не проверяются, в некоторых случаях даже не отвечают на его письма. Позже я обнаружил, что в геологических фондах находятся еще его пять записок (работ) – все с грифом «Секретно», где кроме нефтяных, газовых проявлений есть сведения о золоте, платине и других полезных ископаемых.
Алмазы были известны в Якутии давно. Несомненно, первым о них, как о якутских алмазах, свое слово устно и письменно сказал вилюйский краевед Петр Хрисанфович Староватов. Более чем за 10 лет до находки алмазов поисковой партией Григория Хаимовича Файнштейна наркомат цветных металлов СССР, Главное геологоразведочное управление (ГГРУ) и другие геологические организации получили о них сведения от Староватова П.Х. В своей книге «Природные богатства Якутии» академик Н.В. Черский (Якутск, 1958 г.) отмечает: «Судя по материалам Д.Игнатьева (г. Вилюйск) первые сведения о находках алмазов на северо-западе Якутии были сделаны случайными охотниками, бродившими за зверем по тайге. О таких находках, в частности, сообщал широко известный в Якутии вилюйский краевед П.Х. Староватов. Но эти важные открытия в свое время остались незамеченными, а сведения о них до последнего времени мирно покоились на полках архивов». Все это я привел для того, чтобы еще раз подчеркнуть, что алмазы были известны местным жителям, и, если бы геологи прислушались хотя бы сообщениям П.Х. Староватова, алмазы были бы открыты намного раньше.
В подтверждение сказанного, я приведу выписки из работ П.Х. Староватова и других документов.
1. Выписка из работы Староватова П.Х. «Притоки р. Вилюя и их значение», которая является одной из главных его работ. Она была составлена с 18 сентября 1938 года по 24 апреля 1939 г. Многие сведения в ней повторяются в работе «Бассейн р. Вилюй – Урал в миниатюре»: По предположениям охотников в верхнем течении Тюня имеются графит и алмаз («Тюнь «– Тюнг – ред. авт.). Мною поднят был вопрос о возможном нахождении алмазов по р. Тюнь. …Наконец, года два тому назад (это примерно в 1936 году), при описи имущества у одного кулака обнаружили алмазы. Он проживал по верхнему течению р. Тюнь. Он заявил, что нашел камни на р. Тюнь».
В 60-ые годы ХХ века поисковики Амакинской экспедиции нашли крупный алмаз весом в 26 карат и назвали «Тюнговец».
2. Выписка из письма П.Х. Староватова академику А.Е. Ферсману по вопросу о происхождении цветных и редких металлов в бассейне р. Вилюй и его притоков (не позднее 1945 г.): “Об алмазах. О них у меня были материалы, что их находили по Чоне, когда промышляли золото, по Тюню. Какой-то очень драгоценный камень (изумруд?) нашел Исаев на Кемпендяйке. Много яшмы и агатов. Находят и спутники алмазов”.
3. Выписка из работы Староватова П.Х. «Порог Улахан Хана (Орон) и предполагаемая мною там постройка турбогенераторной станции»:
«Есть сведения, что по Чоне изредка попадают алмазы, а по Кемпендяйке завхоз Исаев нашел зеленый камень и очень по тому времени дорого продал на продукты.4 июня 1952 г.»
Фактически с 20-х годов, с начала установления советской власти, П.Х. Староватов писал вплоть до Министерства геологии СССР и Народного комиссариата цветных металлов (НКЦМ) о наличии алмазов в бассейне р. Вилюй. О том, что письма, записки его были получены, доказывают разные документы (ЦГА ЯАССР ф. 1339 оп. 1 д. 10 л. 6, машинопись). Например:
1. Заключение главного инженера геологоразведочного управления наркомата цветных металлов на рукопись П.Х.Староватова «Притоки Вилюя и их значение»: «9 сентября 1939 г.…Кроме того,
выписку из рукописи тов. Староватова П.Х. в части нахождения алмазов по р. Тюнь, Чен, Кемпендяйке мы направили в Комитет по делам геологии для проверки на месте.
Рукопись тов. Староватова П.Х. ввиду наличия ряда сведений о полезных ископаемых Якутии, мы считаем целесообразным передать во Всесоюзный Геологический фонд для широкого пользования ею. Амирасланов, главный инженер ГГРУ НКЦМ».
Передача рукописи во Всесоюзный Геологический фонд означает, что рукопись приравнена геологическим отчетам.
2. Препроводительное письмо главного геологоразведочного Управления наркомата цветных металлов в Комитет по делам геологии при СНК СССР: «9 сентября 1939 г. Направляем Вам выписку из письма Староватова с сообщением о находке в бассейне р. Вилюя алмазов. Просим дать распоряжение о проверке данных сообщений».
Амирасланов, главный инженер ГГРУ НКЦМ».
Все вышеизложенное доказывает, что местные жители знали о наличии алмазов в бассейне р. Вилюй. Об этом упорно писал, заявлял известный вилюйский краевед, Герой Труда, человек с большой буквы Петр Хрисанфович Староватов».
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо К.Е. Иванов былырыын миэхэ “Эпизоды славной эпопеи алмазной промышленности России” диэн дьоҕус кинигэтин бэлэхтээбитэ. Онно ити Амирасланов суруга 21869 №-дээх этэ диэн бэлиэтиир.
АФАНАСИЙ НИКОЛАЕВ АХТЫЫТЫТТАН
Староватов учуутал эт илиитинэн алмааһы тута сылдьыбытын туоһулаабыт биир киһинэн сэрии, үлэ бэтэрээнэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо Афанасий Иннокентьевич Николаев этэ. Кини студенныы сылдьан Староватовы музейыгар мэлдьи көрсөрүн туһунан истиҥник кэпсиирэ уонна 2006 сыл ахсынньытыгар, мин кинигэбэр анаан, “Кыраайы үөрэтээччи, сир баайын чинчийээччи” диэн ахтыы суруйбута эмиэ баар:
«… Ордук сыаналаах булумньуларын, таастарын, атын да малларын улахан сундуукка уган сытыарара. Ол дьааһыктан өрбөххө сууламмыт эрбэх саҕа болоорхой соҕус үнэ тааһы таһааран көрдөрөр. Ол тааһын күн уотугар уурдаҕына иһиттэн лаампа курдук уот тыган тахсара, эргиттэххэ араас өҥүнэн оонньуур сардаҥалааҕа. «Бу улахан сыаналаах баай буолар, булуллан туһаҕа тахсыа» диирэ, аатын эппэт этэ. Тааһын улахан кистэлэҥҥэ тутара, бэйдиэ үөрэҕэ суох, кэлии-барыы дьоҥҥо көрдөрбөт быһыылааҕа. Сэрии иннигэр уонна сэрии кэмигэр кини арыйыыларыгар ситэ болҕомто ууруллубатаҕа. Ол да иһин үрдүкү партийнай органнарга үҥсэрэ, кини арыйыыларыгар аахайбаттарын туһунан улахан мунньахтарга кыһыйан-абаран тыл этэрэ.
1951 сыллаахха мин хоту Эдьигээн оройуонугар үлэлии барар буоллум. Ону истэн, Петр Хрисанфович өр кэпсэппитэ, хоту дойду олоҕун-дьаһаҕын туһунан бэйэтин санааларын эппитэ. Эдьигээн хоту өттүгэр Лена өрүс салаатыгар – Мууна өрүскэ улахан суолталаах сир баайа баарын арыйан туһаҕа таһаардахха оройуон лаппа сайдыаҕа диэбитэ.
Алмаас промышленноһа ааспыт 50 сыл устатыгар Советскай Союзка, Россияҕа төһөлөөх барыс биэртэ буолуой? Саха сириттэн бастакы Үлэ Геройун аатын ылбыт, алмааһы бастакы арыйааччылартан биирдэстэрэ П.Х. Староватов үтүөтэ өссө да ситэ сыаналана илик».
ВИЛЮИТ, АХТАРАНДИТ ТААСТАРДААҔА
Былырыын күһүн Староватов туһунан кинигэбин Бүлүүгэ сүрэхтии баран истэхпинэ сэрии-үлэ бэтэрээнэ, өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах олохтооҕо, Норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, А.Е. Кулаковскай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата Кирил Егорович Павлов телефонунан “суолга тутан” Староватовы билэрин, алмааһы тута сылдьарын көрбүтүн туһунан сэһэргээбитэ. Мин оччону истэн баран өссө биир тыыннаах туоһуну билэммин, сотору Кирилл Егоровиһы көрсөн интервью ылбытым:
– Музейга сылдьар этим. Оҕонньор кимҥин-туоххун ыйыталаһа да барбат, кэллиҥ да кэпсээнин эрэ кэпсээбитинэн барар идэлээҕэ. Оччотооҕуга санаатахха, өстүөкүлэ хаппахтаах улахан баҕайы остуоллаах этэ. Ол остуолун иһигэр элбэх баҕайы араас тааһы килэччи ууран сытааччы. Онтуката барыта этикеткэлээх буолааччы. Хара өҥнөөх “вилюит” диэн баара, “ахтарандит” диэн баар диэн ылан көрдөрөөччү. Сорох таастары биһиэхэ Саха сиригэр эрэ бааллар, маннык таастар аан дойдуга да көстө иликтэр диэн кэпсиир буолара. Ол витринэтин иһигэр үс дьикти кэрэ таастардаах этэ. Онтукатын биирдии ылан оҕонньор сибигинэйэ аҥаардаан кэпсээччи. «Бу сүрдээх сыаналаах мал, алмаас диэн
аатырар. Маны дьэ биһиги дойдубутугар буллахпытына дойдубут байыа этэ» диэн алмаас туһунан бэйэтэ лекция курдук элбэҕи кэпсээччи. Биһиги ону олус кэрэхсээн тыыммакка кэриэтэ истэр буоларбыт. Ону таһынан өссө биир үп-үрүҥ дьэп-дьэҥкир, түөрт кырыылаах таастаах этэ. Онтукатын ылан: ”Дьэ эрэ илиигин аҕал эрэ, көр эрэ”, – диир. Онно көрдөххүнэ илииҥ сааһа бүтүннүүтэ субу адаарыйа сылдьар буолар. Ол улаатыннарар тааһы көрдөрөр эбит. “Бу мантан байыаннай дьыалаҕа наада буолар тэриллэри оҥороллор” диирэ. Ол тааһа хойукка дылы музейыгар баар этэ.
– Ол алмаастара төһө улахаттар этэй?
– Билиҥҥи кыра алмаастары ытарҕаларга эҥин иилэллэрин кытта тэҥнээтэххэ, лаппа улахан этилэр, улахан оҕуруо саҕа этилэр, янтарынан оҥоһуллубут моонньуга кэтэр сыап оҕуруотун курдуктар быһыылааҕа.
Кэлин барыбытыгар өссө сорудах биэрэр буолбута. Мин оҕо эрдэхпинэ буочарым үчүгэй этэ, ол иһин сурук суруттарара. Суруттарыы да диэн буолбатах, бэйэтэ суруйбутун биэрэн миэхэ уһултаран куопуйа оҥотторор эбит, аны санаатахха. Иккилии экземпляры эҥин оҥотторор, онтуката түөртүү-биэстии страницалаах суруктар буолаллар. Бэйэтин буочара соччото суох этэ, ону мин кыайан аахпакка эрэй бөҕөнү көрөөччүбүн. “Ладно, завтра принесешь, эбэтэр послезавтра принесешь” диэччи. Ол суруктарбыттан хайатын соҕуруу ыытарын билбэтим, биир куопуйатын хайаан да бэйэтигэр хаалларынар этэ.
Петр Хрисанфовиһы кытта Миша Афанасьевтыын түспүт хаартыскабыт баар этэ. Ону бу эйигин көрсөрбөр көрдөөн көрдүм да булбатым. Ол училищеҕа үөрэнэ сылдьан 1941 сыллаахха түспүппүт быһыылааҕа. Дьэ биирдэ үс мааны баҕайы, дырайбыт үрдүк уҥуохтаах нуучча дьоно кэлбиттэрэ. Онно оҕонньорбут кулгаахпытыгар сибигинэйэн эппитэ: “Это большие специалисты, инженера. Они от Главного Управления цветной металлургии Советского Союза” диэбитэ. Ол дьоннор хас да хонукка ол таастары чинчийэн эргитэ сылдьан көрөн, тутан-хабан баран оҕонньорго хаалларбыттара. Онтон райкомҥа бардыбыт диэн барбыттара. Ити 1941 сыллаахха этэ, оччолорго Васильев диэн обкомҥа эҥин үлэлээбит киһи Бүлүүтээҕи райком бастакы сэкирэтээринэн олорор кэмэ буолуохтаах. Инженердэрбит онтон эмиэ кэлэ сылдьыбыттара, таастарбытын эмиэ эргичиҥнэтэр-урбачыҥнатар этилэр. Онтон дьэ нөҥүө күнүгэр дуу, икки хонон баран дуу Староватовка кэлэннэр: “Биһиги аламаастаргын ылар, илдьэ барар буоллубут”, – диэбиттэрэ.
Оҕонньор онно кэккэ усулуобуйалары туруорбута быһыылааҕа. Оҕолору кытта экспедиция тэринэн Сунтаар анараа өттүттэн булбутум диирин өйдүүбүн. Уонна ханнык эрэ үрэхтэри ааттаталыыр этэ. Ону биһиги ол ааттарга эрэ наадыйбат дьон буоллахпыт дии. Булбут сирдэрин эппит да буоллаҕына, өйдөөн хаалар суох дьоно буоллахпыт.
Оҕонньорбут таастарын туох эрэ өрбөххө суулаан баран сиэбигэр уктан, ол инженердэри кытта райкомҥа баран хаалла. Онно тиийэн биирдэ биэрбит этэ. Кэлин эмиэ музейга сырыттахпытына: “Таастарбын ыллылар, төннөрүөх буоллулар”, – диэн кэпсээбитэ. Расписка суруйан хаалларбыттарын курдук этэр этэ. Ол гынан баран, сыллар-күннэр ааһан испиттэрэ. Сэрии буолла. Сэрии бүттэ. Ол кэнниттэн оҕонньорбут алмаастарын ирдэһэн туран кэллэ. Мин фронтан кэлэн бараммын музейга тиийэн Староватовы көрсөн: “Хайа, били таастарбыт төнүннүлэр дуо?” – диэн ыйыттаҕым дии.
– Суох буоллаҕа дии, төнүннэрбэтилэр. Ол кэлэ сылдьыбыт дьоннорбут билигин суохтар үһү диир. Билигин киһи тугу да булан ылбат кэмэ буолла, наркоматтар диэннэр суохтар, министерстволар диэн буолан хааллылар, – диир. – Үлэһиттэрэ бары уларыйбыттар. Сэрии кэмигэр ол тэрилтэлэр Москваттан олох да көһө сылдьыбыттар эҥин. Ол курдук, үс алмаас сураҕа суох сүтэн хаалбыттаах. Петр Хрисанфович улаханнык хомойор этэ. Ону көрөн олорон: “Өссө ирдэһэн көрбөппүт дуо?” – диибин мин. – Мин хаста да суруйан көрдүм да мэлийдим, – диэбитэ.
Саха сирин билиҥҥи уонна инники сайдыытын түстээбит уһулуччулаах биир дойдулаахпыт Петр Хрисанфович Староватов 2023 сылга төрөөбүтэ 150 сыла туолар. Бу дьоһуннаах киһи тыыннаах да эрдэҕинэ, кэлин даҕаны сөптөөхтүк сыаналанан дьон-сэргэ билиниитигэр таһаарыллыбатах киһи. Ол да иһин кинигэбин “ЧЕЛОВЕК, ОПЕРЕДИВШИЙ СВОЕ ВРЕМЯ” диэн ааттаабытым. Бүлүү улууһугар, Дьокуускайга уонна Элгээйигэ кинигэбин сүрэхтиир кэммэр Староватов үбүлүөйдээх сылын эрдэттэн тэрээһиннээхтик бэлиэтиэххэ, киниэхэ пааматынньыктарда туруоруохха, уулуссалары ааттыахха, оскуолаҕа кыраайы үөрэтии уруоктарыгар Староватов олоҕун, дьоһуннаах дьыалатын билиһиннэрэр бырагыраамата оҥоруохха диэн, онтон да атын уонча түһүмэхтэрдээх Ил Дархаҥҥа туһаайыы суругу ылыммыппыт. Барыта 150-тан тахса киһи ити суругу биһирээн куоластаабыта.
Билигин биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьон көҕүлээһинин өйүүр салалта кэлэн олорор. Ол биир туоһутунан быйыл бэс ыйын 8 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев “О 150-летии со дня рождения П.Х. Староватова” диэн аналлаах дьаһалы таһааран бэйэтин тус хонтуруолугар ылыммыта буолар. (Дьаһал батсаабынан ыытылынна). Онон Сахабыт сирин, дьиҥинэн, билиҥҥитин, кэлэр кэскилин кытта түстээбит уһулуччулаах ДЬОРУОЙ УЧУУТАЛ үтүө аата сөптөөхтүк сыаналаныа диэн эрэнэбит.
Николай КРЫЛОВ,
суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,
СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.