Кэлиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ саанан ытыы күрэхтэһиитэ (спортинг) сайынна диир кыахтаахпыт. Ол курдук, биһиги биир дойдулаахтарбыт Арассыыйа таһымнаах чөмпүйэнээттэргэ үрдүк таһымнаахтык кытталларын истэ-билэ, көрө-сэргии сылдьабыт. Кинилэр ортолоругар бу ураты умсугутуулаах күрэхтэһиинэн утумнаахтык дьарыктанан дойдутун Үөһээ Бүлүү улууһун ааттатар «Баалыкай” ХЭУо дириэктэрэ, урбаанньыт Николай Еттянов буолар. Кини бэтэрээннэр кэккэлэрин хаҥатарын ааһан, чахчы ис сүрэҕиттэн ылсан, энтузиастыы сыһыаннаһан дойдутугар ити ураты абылаҥнаах көрүҥү күүскэ сайыннаран эрэр. Ол туһунан Николай Николаевичтыын атах-тэпсэн олорон кэпсэттибит.
— Үтүө күнүнэн! Саанан ытыы күрэхтэһиитинэн хаһааҥҥыттан дьарыктаммыккыный?
— Өрөспүүбүлүкэҕэ 2000 сыл эргин ити көрүҥ сайдан барбыта. 2009 сыллаахха Бүлүүгэ ыытыллыбыт Манчаары оонньуутугар саанан ытыыга хамаандата тэрийиҥ диэбиттэригэр, бэрт ыксалынан Үөһээ Бүлүү хамаандатын баар гына охсон кыттыбыппыт. Дьэ ити сылтан биир бэйэм дьарыктанан барбытым. Онон төһө да аҕам саастааҕым иһин эдэр ытааччыларга киирсэбин (күлэр). Киин куораттарга күрэхтэһиилэргэ кытта сылдьан көрдөххө, ветеран ытааччылар ыстаастара 30-40 сыл. Мин уонча сыл эрэ курдук ыттаҕым дии.
Үчүгэйдик дьарыктаныы улахан суох, биир курдук сөптөөх усулуобуйа уонна бэйэбитигэр стрельбище суохтар. Этэргэ дылы, күрэхтэһии буолуон аҕай иннинэ бэрт аҕыйах күн эрчиллэн ыппыта буолабын. Ону даҕаны Дьокуускайга эбэтэр курэхтэһии ханна буолар сиригэр тиийэн эрчиллэбин. Айылҕа биэрбитинэн эрэ сылдьабын диэтэхпинэ, арааһа, сыыспатым буолуо. Саха киһитин быһыытынан оҕо эрдэхпиттэн кустаабыт буоламмын түргэнник ылынным. Саха киһитин сиэринэн куһу бултуурга олус интэриэстээх этим. Үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран, дойдубар Үөһээ Бүлүүгэ үлэһит буолан баран, маҥнай утаа ТОЗ-54 диэн икки уостааҕы ылыммытым, онтон нөҥүө сылыгар аатырар МЦ-21-12 аптамааты атыылаһан мин саҕа дьоллоох киһи суох быһыылааҕа. Билигин санаатахха, ити эрдэтээҥи МЦ барахсан бөҕө да эбит ээ. 25 сыл биирдэ да хаппырыыстаабакка сулууспалаабыта.
— Эйигин улууһугар ыччаты анаан-минээн дьарыктыыр дииллэр.
— Аҥаардас Үөһээ Бүлүүгэ эрэ буолбакка, бары улуустарга спортинынан дьарыктаныан баҕалаах ыччат элбэх, олус интэриэһиргииллэр. Ол тоҕото өйдөнөр. Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн куһу бултуурга аҕатын батыһа сылдьан сааланарга үөрэнэр.
Улууспуттан оҕолору Дьокуускайга анаан-минээн аҕалан күрэхтэһиннэрдэхпинэ, бэркэ кытталлар, ыталлар. Билигин урукку курдук 2010-с сыллардааҕы буолбатах. Сааны илдьэ сылдьыы, туһаныы сокуона кытаатан оҕолору киһи улууска хайдах да эрчийбэт буолла. Урут аҕыйах да буоллар тэриэлкэни быраҕар тэриллээх буолан, син балай эмит дьарыктанар этибит. Билигин дьарыктанарбыт кытаанахтык бобуллан турар. Оннооҕор саас кустуу сылдьан, сааны боруобалаан ытыы (пристрелка) адьас көҥүллэммэт.
— Ол эрээри, чаҕыйбат сыаллааххын быһыылаах. Дойдугар анал ытар сир тута сылдьаҕын.
— Анал ытар сири (стрельбище) оҥоро сатыыбын. Тоҥус күөлүн аттыгар 4 гектартаах урукку карьер оннун булан оҥоро сылдьабын. Суолу оҥорорго анаан хаспыт карьердара буолар. 2015 сыллаахха ол сири күрүөнэн-хаһаанан төгүрүйбүппүт. Ойуура, ото-маһа суох буолан баран, анал каартаҕа ойуур пуондатын быһыытынан бэлиэтэнэн сылдьар. Уларыппатахтар. Аны аттыгар тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сир диэн быһаарыылаах. Онон өр ирдэһэн көрдүбүт да туох да диэн быһаарыллыбата, ол иһин былырыын уолбунаан «Уһук Илиҥҥи босхо гектар” диэн бырагыраамаҕа хапсан, икки гектар сири ыллыбыт. Саамай сүрүнэ, ойуур пуондата буоллун, тыа хаһаайыстыбатын пуондата буоллун, ону аахсыбакка биэрэн кэбиһэллэр эбит. Онон тустаах докумуона, дуогабара барыта оҥоһуллан бэлэм буолла. Биһиги дьолбутугар чугаһынан Өргүөт, Быракаан диэки барар ВЛ-35-тээх үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ ааһар, онтон 500-чэ м курдук стрельбище сиригэр диэри уот ситимэ тардыллыан наада. РЭС-тэргэ сайаапка биэрэн олоробут. Тустаах тэрилтэ үлэһиттэрэ кэлэн кэмнээн, көрөн-истэн барбыттара.
Мииринэй куоракка баар Арҕаа электрическэй ситимнэр тэрилтэтэ уот ситимин тардыыга тендэри ыытыахтаахтар. Аны саас быһаарыахпыт диэн эрэннэрбиттэрэ. Дьиҥэр, «Уһук Илиҥҥи босхо гектар” бырагырааманан сири ылбыттарга уоттарын, суолларын босхо тиэрдиэхтээхтэр, оҥоруохтаахтар диэн.
Икки гектардаах сирбит ортотугар улахан томтор баарын тастардыбыт. 4000 куб. м. буору онно-манна таһыахтааҕар диэн Үөһээ Бүлүү иһинээҕи уулуссаларын оҥорууга буор-босхо туһаммыттара. Карьер буолан, оҥхой-аҥхай сирин барытын дэхсилээн көннөрөн биэрбиппит.
2018 сыллаахха ытар сир бырайыагын оҥорторбутум. 7 да 11-дээх дьиэтэ тутуллан бүтэн турар. Муостатын бетоннаабыппыт, ону кыһын тымныыга тоҥноҕуна, соччото суох буолуо диэммит оһох туруоран, билигин күҥҥэ иккитэ оттобут.
Бу анал дьиэ кыһыннары-сайыннары үлэлиэхтээх. Кыһын эрчиллиэн баҕалаахтар хайаан да эрчиллиэхтэрин наада. Холобур, Дьокуускай куоракка кыһыннары эрчиллэр усулуобуйа баар буолан, олус сайыннылар, тубустулар. Онон эһиил сайын үлэҕэ киллэриэхтээх эбийиэгим кыһыннары үлэлиэҕэ. Оччоҕуна оҕолор, ыччат дьон кыһыннары эрчиллэн ытыы сатабылыгар, үөрүйэхтэригэр лаппа үөрэниэх этилэр.
Соҕуруу куораттартан биир итэҕэспит диэн кыһыммыт тымныыта уонна уһуна бэрт. Ол курдук, соҕуруу куораттарга кыһыннары ыталлар. Биһиэхэ кыһын устата эрчиллибэккэ хаалан, ытыы үөрүйэхтэрин умнан тэйэн хаалаллар. Ол гынан баран, билигин Дьокуускай куоракка оннук буолбатах, кыһыннары ытар буолан лаппа сайыннылар.
Ахсынньы саҥатыгар СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтиттэн анал лиссиэнсийэни уонна көҥүлү биэрэр отделын исписэлиистэрэ анаан-минээн кэлэн, сааны харайар хоһу (КХО) хайдах оҥорорбор сүбэ-ама биэрэн барбыттара. Сигнализациялаах, тимир килиэккэлэринэн төгүрүтүллүбүт эҥин буолуохтаах, ирдэбиллэрэ элбэх.
— Ыччаты хайдах үөрэтэр санаалааххыный?
— Быйыл сайын “Спортины сайыннарар киин” коммерческэйэ суох автономнай тэрилтэни тэриммитим (АНО – автономная некоммерческая организация “Центр развития спортинга Верхневилюйского улуса”). Ол аата барыс киллэрэр тэрилтэ буолбакка, оҕолору, ыччаты саанан ытыыга (спортинг) дьарыктыыр киин буолар. Санатар буоллахха, дьиэтин-уотун барытын бэйэм харчыбынан оҥоро сылдьабын. Улуус дьаһалтата былырыын көмөлөһүөх буолбута эрээри, АЛРОСА балаһыанньата арыый да мөлтөөн улуустарга биэрэр дивиденэ кыччаабытын түмүгэр улахан көмө кыаллыбата гынан баран, үүт-хайаҕас көһүннэҕинэ көмөлөһөр санаалаахтар. Улууспут баһылыга Владимир Семенович Поскачин эппит тылыгар турар киһинэн биллэр. Үлэни кыайар, кэлэр-барар эрдэхпинэ, тутан саҕалаабыппын хайаан да тиһэҕэр диэри тиэрдэн, улууһум ыччата спортинг курдук ураты умсугутуулаах успуорт көрүҥүн баһылыылларыгар хайаан да сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэхтээхпин. Билигин толкуйдаан көрдөхпүнэ, ити эбийиэк Бүлүү бөлөх улуустарга базовай киин быһыытынан үлэлиэх этэ. Аттынааҕы улуустартан дьарыктаныан баҕалаах оҕолор Дьокуускайга барбакка, эрдэттэн былааннаан кыраапык оҥостон кэлэн дьарыктаналлара тоҕо сатаммат буолуоҕай? Сунтаардар, мииринэйдэр бу киин үлэҕэ киирэрин олус кэтэһэн олороллор. Бүлүүлэр күүскэ дьарыктана сылдьан баран, тоҕо эрэ тохтоотулар.
— Ситиһиилэргиттэн кэпсии түс эрэ.
— Соҕуруу куораттарга ыытыллар күрэхтэһиилэргэ кыаҕым тиийэринэн кыттабын. Холобур, 2013-2014 сылларга икки сыл субуруччу күүскэ ыта сылдьыбытым. Инньэ гынан Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр (Москубаҕа, Санкт-Петербурга, Тольяттига) хамаанданан киирсиигэ биирдэ иккис, биирдэ үһүс миэстэлэри ылбыппыт. Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиилэргэ бэтэрээннэргэ эмиэ өрүү кыттабын уонна миэстэлэһэбин. Мөлтөөбүтэ үһүс буолабын. Быйылгыттан супербэтэрээннэр кэккэлэригэр киирэн кыттабын. Эдэр маастардар биһиги курдуктары адьас чугаһаппаттар даҕаны. Быйыл балаҕан ыйыгар Барнаул куоракка ыытыллыбыт Арассыыйа кубогын күрэхтэһиитин 8-с түһүмэҕэр кыттан, супербэтэрээннэргэ чөмпүйүөннээбитим. Бу улахан ситиһии.
— Улахан ытааччылар сааларын-саадахтарын сыаналара ыарахан быһыылаах. Кистэл буолбатах буоллаҕына, эн сааҥ сыаната төһөнүй?
— Улахан ытааччылар саалара 1 мөл. солк тахса буоллаҕа. Онтон туох баар анал таҥастарын-саптарын (эпикировка), анал ачыкыларын, туттар малларын-салларын сыаната холбоон, 3 мөл. солк. тэҥнэһэр. Мин немецкэй Беретталаахпын, сыаната 200 тыһ. солк. Хаачыстыбалаахтык оҥоһуллубут саа.
— Аны ботуруон, тэриэлкэ сыаналарын эбэн кэбиһиэххэ….
— Соҕуруу куораттарга ботуруон сыаната устууката 14-15 солк, манна Дьокуускайга, ортотунан, 17-20 солк тэҥнэһэр. Үчүгэй ботуруон 23-24 солк. Тэриэлкэни Арассыыйа үрдүнэн Липецкэйгэ оҥороллор, онтон атыылаһан аҕалтарабыт, биир устууката манна 15 солк. атыыланар. Собуокка 10 солк. кэриҥэ.
Киин коммерческэйэ суох тэрилтэ буоларын быһыытынан барыс киллэриэ суохтаахпын. Ыччат дьон кэлэн дьарыктаныахтаахтар. Арай, өҥө быһыытынан үөрэтэн, дьарыктаан киллэрбит үппүнэн-харчыбынан спортиҥҥа аналлаах тэриэлкэни уонна ботуруону эрэ атыылаһыахтаахпын.
— Кэпсээниҥ иһин, улахан махтал! Ылсыбыт дьыалаҕын тиһэҕэр диэри тиэрдэргэр баҕарабын!
Баһылык санаата
Владимир Поскачин, Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга:
— Николай Николаевич Еттянов Үөһээ Бүлүү улууһугар спортины бастакынан саҕалаабыт биһиги бас-көс киһибит буолар. Кини улууспутугар бастакы урбаанньыттартан биир бастыҥнара. Кэргэнэ Марфа Васильевналыын барытын бэйэлэрэ сүүрэн-көтөн үлэлээн, тастан туох да көмөтө суох атахтарыгар бэйэлэригэр турбут дьон. Улууспут патриота буолар. Ол иһин буолуо, оннооҕор улахан тэрилтэлэр санаммат да үлэлэрин, саанан ыта анал сири-уоту аҕыйах сыл иһигэр оҥорон бүтэрэн эрэр. Бастаан баһылыктыырбар кини солбуйааччы буолан, Үөһээ Бүлүү сайдыытыгар дьоһуннаах элбэх үлэни ыытан үлэлээбитэ. Олортон сүрэҕинэн-быарынан ылыммыт идиэйэтин, Үөһээ Бүлүүгэ спортинг дьиэтин-уотун тутан үлэҕэ киллэрэн эрэрэ буолар. Кини курдук патриоттуу санаалаах урбаанньыттар элбээн иһэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Александр ТАРАСОВ, edersaas.ru