Соторутааҕыта социальнай ситим нөҥүө «Снюс» диэн дьэрэкээн бааҥкалаах ыстыыр ыас-табах Дьокуускайга атыыга тахсан, номнуо маны боруобалаабыт устудьуоннар, оскуола оҕолоро баар буолан, дьиксиммит төрөппүттэр суруктара тарҕаммыта.
Снюс диэн тугуй? Табах көрүҥэ. Бу табах 1637 сылтан Швецияҕа үөскээбитэ. Билигин даҕаны Швецияҕа бу табах көҥүл атыыланар. 1992 сыллаахха аан дойду үрдүнэн Швецияттан ураты бары дойдуларга бобуллубута. Арассыыйаҕа 2004 сыллаахха кэлэн баран, 2015 сыллаахха табах сүһүрдэр буруотуттан дьон доруобуйатын харыстыыр сыалтан, сокуоҥҥа көннөрүүлэр киирэннэр, бобуллубута. 2016 сылтан бу сүһүрдэр ыас Арассыыйаҕа иккистээн киирбитэ. Аны билигин Сахабыт сиригэр тарҕанан дьон өйүн-санаатын, доруобуйатын сүһүрдэр кутталлаах.
Куораппыт килбэйэр киинигэр, Лермонтов уулуссатын биир дьиэтигэр таас дьэҥкир лааппы нөҥүө сүһүрдэр ыастар көҥүллүк атыылана тураллар. Буолаары буолан, оҕо хараҕынан көрдөххө, кэмпиэт, ыстыыр ыас курдук хахтаах бааҥкаларга кутуллан атыыланара олус сэрэхтээх. Туох да хааччаҕа суох атыылыыр, харчыга хараҥарбыт атыыһыттар оҕоҕо да атыылыылларын кэрэйиэхтэрэ суоҕа.
ОҔОЛОРБУТУН ХАЙДАХ ХАРЫСТЫЫБЫТ?
“Снюс” атыылыыр сирдэригэр, Дьокуускай куорат Лермонтов аатынан уулусса 49 №-дээх дьиэтигэр баар маҕаһыыҥҥа тиийэн илэ харахпынан көрдүм.
Атыыһыт кыыс табаар киниэнэ буолбатаҕын эттэ. Кэмэнтээрий биэрэртэн аккаастанна. Быһата, бу “снюс” атыыга тахсыаҕыттан, элбэх киһи кэлэн туоһуласпыт, ыйыталаспыт быһыылаах диэн сабаҕалаатым.
2013 сыллаах сокуон барылыгар олоҕуран, алтынньы 23 күнүгэр Ил Түмэн X уочараттаах мунньаҕар Дьиэ кэргэн уонна оҕо саас дьыалаларыгар Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова, сааһын ситэ илик оҕолорго никотиннаах табахтары, электроннай убаҕастары тиэрдиини утарар сокуон бырайыагын олоххо киллэрии туһунан этии көтөхпүтэ. Онуоха, өрөспүүбүлүкэ норуодунай дьокутаата Петр Аммосов, маннык хааччахтааһыннар төттөрүтүн өссө күүстээх интэриэһи тардыахтарын сөбүн ыйбыта. Маныаха, Алена Атласова, сокуону кэһэн атыылыыр атыыһыттарга туһаайылларын бэлиэтээбитэ. Маннык сокуон олоххо киирдэҕинэ, сааһын ситэ илик оҕолорго табах электроннай көрүҥнэрин тарҕатыы биллэ кыччыахтаах.
Хас биирдии төрөппүт оҕотун иннигэр эппиэтинэһи сүгэр. Онон оҕолорбутун көмүскүүр, харыстыыр сыалтан бэйэбит үлэлэһэн, бу буортулаах табахтан оҕолорбутун быыһыыр кыахтаахпыт. «Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ” диэн өс хоһооно маныаха олус тоҕоостоох.
СНЮС ХАЙДАХ ДЬАЙАРЫЙ?
Николай Ильин, Мэдиссиинэ национальнай киинин сүрэх бырааһа:
— Никотин табах састаабын сүрүнэ буолар. Онон ити этиллэр “Снюс» табах көрүҥэр, быһатын эттэххэ, никотин 22 мг киирэр эбит буоллаҕына, боростуой табахха, сигаретаҕа 1,5 мг никотин баар. Дьэ, ити тэҥнээһин да көрдөрөрүнэн, «снюс» диэн ыас-табах оҕолорго, улахан дьоҥҥо доруобуйаларыгар улахан эмсэҕэлээһини оҥорор кутталлаах. Нитрозамин диэн киһи өйүн булкуйар, улаатар оҕо өйүн бытаардар, улаатарын тохтотор күүстээх бэссэстибэ. Нитрозамин, никотин булкаастаах ыас тахикардия, гипертония ыарыыларын таһынан, куртах, тыҥа, айах араагар тиэрдэр кутталлаах. Биһиги билигин тугу барытын, атыыланар ас буоллун, ыас буоллун тас көрүҥүн көрөн быһаарабыт. Дьэрэкээн ойуулаах, үчүгэй сыттаах барыта буортута суох диэн буолбатах. Онон оҕолоргутун хонтуруоллааҥ, атыыланар ыас табаҕы олох боруобалатымаҥ.
Надежда Павлова, «Айыы кыһата» национальнай гимназия төрөппүт кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Оҕо тугу барытын интэриэһиргиир, билиэн-көрүөн баҕарар, дьаалатынан амсайар, боруобалыыр, бэйэтинэн бэрэбиэркэлиир айылгылаах. Оҕо интэриэһин тардар, дьэрэкээн ойуулаах хахтаах «снюс» диэн ааттаах табахтарын боруобалаан, төһөлөөх оҕо доруобуйата эмсэҕэлээбитэ буолуой? Ити «снюс» диэн табах көрүҥэ сокуонунан бобуллубат. Оччотугар дьэ, оҕолорбутун, үүнэр кэнчээри ыччаппытын ким көмүскүүрүй?
Алена Атласова, Дьиэ кэргэн уонна оҕо саас дьыалаларыгар Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Билигин табах араас көрүҥэ наһаа элбээтэ. 2013 сыллаахха «Табах буруотуттан уонна буортутуттан дьон доруобуйатын көмүскээһин» диэн федеральнай сокуон ылыллан турар. 20 №-дээх ыстатыйанан 18 саастарын туола илик оҕолорго, ыччакка бобуу баар, сокуону кэһии диэн ыстатыйанан көрүллэн турар. Бу ыстатыйанан көннөрү табах эрэ бобуллар буоллаҕына, оҕолорбутун хайдах көмүскүүбүт диэн төрөппүттэр, уопсастыба долгуйара оруннаах. Билигин ырыынак сайдан, ол-бу саҥаттан саҥа бородууксуйа киирэн иһэр. Холобур, кальян, электроннай никотиннаах убаҕастар көрүҥнэрэ дэлэй. Федеральнай сокуоҥҥа бу көрүҥнэргэ бобуу суох. Бу сокуону эрэгийиэннэр бэйэлэрэ ылыналлар.. 18 саастарын ситэ илик оҕолорго кальян, электроннай никотиннаах убаҕастары туһаналларын утаран саҥа сокуону парламеҥҥа оҥордубут. Дьэ, манна 18 саастарын ситэ илик оҕолор, ыччат кальян буруотун тардар сирдэргэ сылдьыа суохтаахтарын туһунан сокуон ылыныллыбыта.
Электроннай никотиннаах убаҕастары саастарын ситэ илик оҕолорго атыылааһыны бобуу сокуона бастакы ааҕыытын ааһан, сыл бүтүүтэ пленарнай мунньах иккис түһүмэҕэ буолуохтаах. Сокуон ылынылынна да, уон хонугунан олоххо киирэр. Онон иккис түһүмэххэ электроннай никотиннаах убаҕастары бобууну киллэриэхтээхпит. Оттон бу «снюс» диэн аата араастаан уларыйар ыас-табах туһунан истибиппит. Холобур, бобуллубут табаардар испииһэктэригэр аата уларыйан киирбэккэ хаалбыт буоллаҕына, сокуон ылыныллыар диэри бобор кыахпыт суох. 2015 сыллаахха тахсыбыт федеральнай сокуоҥҥа киирбит уларыйыыларынан, насвай, ыас курдук ыстаныллар табах бобуллубута. Биһиги бу снюс диэни болҕомтоҕо ылан үлэлэһиэхпит. Төрөппүттэр, оскуола төрөппүтүн кэмитиэттэрэ айманаллара, долгуйаллара саамай сөп. Маннык табахтары оҥорон таһаарааччы, бастатан туран, хармаанын хаҥатар туһуттан дьон доруобуйатын санаабат. Онон оҕолорбутун, ыччаппытын бэйэбит түмсүүбүтүнэн уонна ылынар сокуоннарбытынан көмүскүүр кыахтаахпыт.
Ольга Яшина, СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин иитэр үлэҕэ уонна эбии үөрэхтээһиҥҥэ салаатын салайааччыта:
— Бу cүһүрдэр никотиннаах табах көрүҥнэриттэн сэрэтэр үлэлэр бары улуустар оскуолаларыгар ыытылла тураллар. Улуустары уонна куорат оскуолаларын кытта ситимнээх үлэ баран эрэр. Ону сэргэ, төрөппүттэри кытта, чуолаан, төрөппүт кэмитиэттэрин кытта үлэлэр эмиэ ыытыллаллар. Маны сэргэ, кэпсэтии араас былаһааккаларыгар никотиннаах сүһүрдэр табахтары утары сэрэтэр үлэлэр ыытыллыахтара.
Ульяна Захарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru