Эрэдээксийэҕэ сүрдээх интэриэһинэй ыалдьыттар киирэн тахсааччылар. Биир оннук кэпсэтииттэн саҕыллыбыт тиэмэ олох биир дьикти араҥатын таарыйар, киһини толкуйдатар, дириҥ ис хоһоонноох.
edersaas.ru
Кини – сааһыра барбыт, номоҕон дьүһүннээх дьахтар, ааны оргууй арыйан, аа-дьуо киирэн кэлбитэ уонна сэмээр: “Мин маннык ыйытыылаахпын ээ”, — диэбитэ. Оҕо эрдэҕиттэн хаһыаттары суруйтаран ааҕар эрэллээх ааҕааччыбыт эбит. “Саха сирэ” хаһыат тахсыаҕыттан (1991 сылтан! – аапт.) биир да сылы көтүппэккэ суруйтаран кэлбит.
Олорбохтуу түһэн баран, саас-сааһынан кэпсээн киирэн барбыта:
— Мин аҕам 16 саастаахпар өлбүтэ. Былыргы хаартыска баар этэ: онно аҕам аах Крымҥа бара сылдьан, хас да буолан түспүттэр. Ийэм ол хаартысканы олох абааһы көрөрө: “Ити хаартыскаҕа көссүүтэ баар”, — диирэ. Ийэм күн сириттэн күрэниэр диэри ол “көссүүтүгэр” күнүүлүүрэ.
Аҕам уҥуоҕар биир мас баар буолан хаалбыт этэ. Кып-кыһыл сэбирдэхтээх, отонноох, соҕурууттан аҕалан олордуллар мас. Ону ийэм: “Көссүүтэ аҕалан олордубут, суох гыныҥ, тууран быраҕыҥ!” – диэн турда. Аньыырҕааммыт, тыыппакка сырыттахпыт дии. Ол эрээри, ийэбит 87 сааһыгар орто дойдуттан бараары сытан, убайым ол маһы туурарыгар тылын ылбыт эбит.
Убайым барахсан, биэс сыл буолаат, сыбаайбалаан баран, соһуччу суох буолла. Ол сыл сэтинньитигэр аны ойоҕо барда. Эһиилигэр убайым уола барда… Убайым өлүөн иннинэ түһээтэхпинэ, ийэм мыраан үрдүгэр туран, “кэл-кэл” диэн миигин ыҥырар, ону убайым “мин барыам!” диир. Кэлин билбитим, ол аҕам уҥуоҕар баар маһы убайым аах туурбуттар эбит…
Онон мин ыйытаары гынабын: өлбүттээхтэр күннэригэр киһи уҥуоҕун хаартыскатын уларытыахха, алдьаммыты саҥардыахха сөп дуо? Мас олордуохха сөп дуо? Оннук маһы тууруохха, алдьатыахха сөп дуо? Идэлээх дьону булан, ити ыйытыыларбар хоруй ыларгыт буоллар, — диэбитэ уонна кистии-саба үөһээ тыыммыта.
Үс сыл кэнниттэн сылдьыллыбат
Кырдьык, анараа дойдуну кытары алтыһыы ураты сиэри-туому эрэйэр. Былыр-былыргыттан ханнык баҕарар омукка киһини көмүү туспа сиэрдээх-туомнаах. Аныгы дьон билбэппит-көрбөппүт олус элбэх. Син биир хаһан эрэ өлүүнү, көмүүнү кытта алтыһыахпыт да буоллар, хайдах эрэ “билбэтэхпит ордук” дии саныыбыт, тирээн кэллэҕинэ, муммут кус оҕотун курдук буолабыт…
Ханнык баҕарар омук киһини харайарыгар икки суолу тутуһар: өлбүтү тиһэх суолугар, иккис олоҕор атаарар. Иккиһинэн, үөр буолан орто дойдуга хаалан, аймахтарын аймыырын хааччахтыыр. Онуоха туһуламмыт элбэх үгэс баар.
Аныгы киһи биир суолтан мунаарар. Атын омуктар өлбүт киһилэрин уҥуоҕар хаһан баҕарар сылдьаллар, алдьаммытын абырахтыыллар. Нууччаларга, илиҥҥи славяннарга бэл, Радоница диэн өлбүт дьону кэриэстиир анал күннээхтэр. Анаан тэринэн тахсан, аһаан-сиэн, хомуйарын хомуйан, сууйарын сууйан, кэриэстээн киирэллэр. Атын да күннэргэ көрө-истэ сылдьаллар, сибэкки, мас олордоллор, онтуларын бүөбэйдииллэр. Кинилэргэ киһи уҥуоҕа алдьанан, ыһыллан-тоҕуллан турара – аньыы, оҕолоро, сиэннэрэ уҥуоҕар сылдьыбаттарын сүөргүлүүллэр. Үгүс омуктарга илдьэ кэлбит үгэстэрэ оннук.
Оттон сахалар итэҕэллэринэн, өлбүт дьоҥҥо, киһи уҥуоҕар сыһыан букатын атын, ураты. Киһи өлбүтэ үс сыл иһинэн уҥуоҕун эргитиэхтээхтэр, ол эбэтэр аналлаах күрүөтүн, дьиэтин, кириэһин туруоруохтаахтар. Үксүгэр биир, икки сыл иһинэн туруора сатыыллар.
Ол кэнниттэн – бүттэ. Үс сыл кэнниттэн киһи уҥуоҕар сылдьыа суохтааххын, алдьаммыт, сууллубут да буоллаҕына, тыытар, оҥорор табыллыбат – аньыы, сэттээх-сэмэлээх буолуон сөп. Төһөнөн ыраатар да, соччонон тэйэн иһэллэр. Өлбүт киһини аһыйан, курутуйан, кистиир кэмҥэ маккыраччы ытыыр-соҥуур, энэлийэр бобуллар. Оннук гынан, өлбүт киһигэр төттөрүтүн, куһаҕаны оҥороҕун, дууһатын ыыппакка, эрэйдиигин диэн өйдөбүллээх. Оттон нууччаларга, төттөрүтүн, былыр анал ытыыр дьону наймылаһаллара.
Өлүү, анараа дойду уонна кут-сүр
Сахаларга тоҕо маннык үгэс олохсуйбута буолуой? Ити, биллэн турар, түҥ былыргы итэҕэлтэн, кут-сүр, чараас эйгэ, анараа дойду, өлүү, көмүү туһунан өйдөбүллэртэн сиэттэрэн, сирдээҕи олоҕу көмүскүүр санааттан үөскээбит үгэстэр буолуохтаахтар. Киһини көмөргө, төһө да христианскай итэҕэл үгэстэрэ, сиэрэ-туома дириҥник өтөн киирдэллэр, өлбүт киһиэхэ сыһыаммыт араастаһар.
Саха өлүүнү букатын сүтүү, симэлийии курдук санаабат. Өлүү диэн – төрөөһүн, биир эйгэттэн атын эйгэҕэ барыы. Ол иһин “барда”, “уһуктубат уутугар утуйда” диир буоллахтара. Ону тэҥэ, дууһа орто дойдуга иккистээн төрүүр, эргиллэн кэлэр диэн итэҕэл атын омуктарга эмиэ киэҥник тарҕаммыт. Онон өлүүттэн олус куттаммат этилэр. Төттөрүтүн, орто дойдуга киһи аналын көрдүү, сирдээҕи сыалын, сорудаҕын толоро кэлэр, онон эрэйи-муҥу, ыарыыны көрсөр, ыарахаттары туоруур. Оттон “анараа дойдуга” сынньанар, ыраастанар, сирдээҕи олоҕун отчуоттуур диэн өйдөбүл баара.
Кыра оҕо өллөҕүнэ – “төнүннэ” дииллэрэ. Улаханнык курутуйа, ытыы-соҥуу сылдьыбаттара. Баҕар, атын омуктарга ол сүөргүтүк көстөрө буолуо… Оҕону сүтэрии саҕа ыар туох баар буолуой? Ол эрээри, сахалар өйдөбүллэринэн, “ырай курдук дойдуттан кэлбит ыраас дууһа аньыыны-хараны оҥорбокко, эрэйи-муҥу билбэккэ, ол дойдутугар төнүннэҕинэ”, улаханнык аймамматтара. Ити курдук, омос көрдөххө, өйдөммөт, сүөргү, кытаанах үгэс, сиэр-туом дириҥ өйдөбүллээх, итэҕэлтэн силистэммит тирэхтээх буолар эбит. Ол туһунан идэлээх дьону, учуонайдары кытары сиһилии кэпсэтиэхпит.
Саха үгэстэрин, өлүүнү, көмүүнү анаан үөрэппит учуонай Р.И. Бравина “Олох уонна өлүү саха итэҕэлигэр” диэн кинигэтигэр “Киһилии олорон, киһилии өлөн, киһилии көмүллүү — Айыы биэрбит толору дьоло. Киһи барахсан көмүс уҥуоҕун ыччата көтөҕөн, аатын ааттатан утумнуу турдаҕына, кини өлбөт үөстэнэр, быстыбат тыыннанар” диир.
«Өлбүт киһи кирдээх»
Бэрэпиэссэр, историческай наука дуоктара Розалия Иннокентьевна Бравина сахаларга өлүү, көмүү үгэстэрин дириҥник чинчийбитэ, монографиялары, кинигэлэри суруйбута. Киниттэн бу ыйытыыга хоруйдууругар көрдөстүбүт.
—Миигиттэн сотору-сотору бу туһунан ыйыталаһаллар. Онно биири этэбин: киһини харайыыга субу курдук диэн быһа-бааччы этэн кэбиһэр кыаллыбат. Билээҕимсийэр да табыллыбат. Наһаа ыарахан тиэмэ.
Сахаларга киһи уҥуоҕар үс сыл кэннэ сылдьыллыбат диэн үгэс баар. Тоҕо? “Өлбүт киһи кирдээх”, итинтэн сибээстээн “кир” диэн өйдөбүллэр бааллар. Ити анараа дойдуну кытта ситимнээх өйдөбүллэр. Өлбүт киһи уутун аймаабаттар, уҥуоҕун сөргүппэттэр. Уопсайынан, былыргы дьон өлүүгэ, анараа дойдуга өйдөбүллэрэ, сыһыаннара букатын атын этэ. Дьалты тутта, орто дойду олоҕор “кири” чугаһаппат буола сатыыллара. Билиҥҥи курдук элбэх дьону мунньар бохоруона да диэн суоҕа, “киибэс” диэн аналлаах дьонунан көмтөрөллөрө.
Ол эрээри, кэм-кэрдии, өй-санаа эмиэ уларыйар. Куорат сахалара “Төрөппүт күнэ” диэн ааттаан, өлбүттээхтэр күннэригэр кылабыыһаҕа тахсар, сылдьар буоллулар. Ити атын култуура өтөн киириитэ. Култуура олоҕу кытта тэҥҥэ сайдан иһэр. Онон аныгы киһи бэйэтэ туохха итэҕэйэринэн, сүрэҕэ тугу этэринэн, “эттилэр” эрэ дии-дии үтүктүбэккэ, ыараҥнатан көрөн баран, туох толкуйга кэлбитинэн быһаарыныахтаах дии саныыбын.
“Оҕо кут” диэн өйдөбүл баар. Ол аата оҕо сэттэтигэр диэри урукку олоҕун өйдүүр. Олох былыргы өйдөбүл быһыылаах. Сорох улуустарга сүппүт. Сүрүннээн хоту улуустарга – Дьааҥыга, Аллайыахаҕа тутуһаллар. “Хотугу архаика” диэн өйдөбүл баар. Ыраах хоту баран, ойдом олорон, түҥ былыргы үгэстэрин, төрүт өйдөбүллэри, сиэри-туому илдьэ хаалбыттар.
Онон түөлбэнэн толкуй диэн эмиэ баар. Улуустарынан тус-туспа үгэһи тутуһаллар. Холобур, сорохтор иини эргийэллэригэр күнү утары бараллар. Күн киирдэ, киһи олоҕо түмүктэннэ диэн. Оттон сорохтор күн эргииринэн хаамаллар – бу киһи иккистээн төннүө, оҕолоро этэҥҥэ олордуннар диэн өйдөбүлтэн. Онон туох барыта икки өрүттээх.
Киһи Кута хаттаан төрүүр
“Киһи уҥуоҕа” диэн тоҕо ааттаммытый? Толкуйдаан көрдөххө, былыр араҥастыыр буоланнар, кырылас уҥуохтара эрэ кылбаһан сытар буоллахтара. Ити курдук, барыта мээнэ, күдээринэ буолбакка, ис хоһоонноох, дириҥ суолталаах буоллаҕа.
Ф.Тумусов “Ыал Бии билиитэ” диэн кинигэтигэр маннык суруллубут:
“Киһи өлбүтүн кэнниттэн 3 сыл иһигэр уҥуоҕун мэҥэтэ тутуллуохтаах. Үс сыл иһигэр силигин барытын ситэриллиэхтээх. Үс сыл кэнниттэн өлбүт киһи уҥуоҕар чугаһыыр да сатаммат. Көннөрү көрөн эрэ ааһыллыахтаах. Тугу да эбиллиэ, оҥоруллуо суохтаах. Бобуллар.
Үс сыл иһигэр уҥуоҕун мэҥэтэ тутуллубата да – ол киһи уҥуоҕа суох хаалар ыйаахтаах. Үс сыл кэнниттэн уҥуох тутуллубат. Онон, киһи Кута хаттаан төрөөн түспүтэ буолуо диэн, сахалар киһи уҥуоҕар үс сыл кэнниттэн чугаһаабаттар.
Өлбүт киһиҥ Кута хаттаан кэлэн түһэн, киһи буолан тыыннаах сылдьара буолуо. Урукку олоҕунааҕы уҥуоҕун аһыйбыта буолан, төттөрү-таары бэрийэриҥ сатаммат. Тыыннаах, хаттаан төрөөн сылдьар киһини олорор олоҕун моһуоктуоххун сөп. Сатаммат. Былыргыга улахан Бый быһыы буолар.
Киһи өлөн баран, Кута-Сүрэ бу дойдуга иккистээн кэлэн, оҕо буолан төрүүр. Ол эргийэн кэлии Быралыйыы бараанын тутуһар. Сорох киһи Кута сэттэтэ, сорох киэнэ үстэ, сорохтор тоҕуста төрөөн ааһаллар үһү. Сорох киһи биирдэ эрэ төрүүр куттаах буолар үһү. Сирдээҕи кээмэйинэн, өлбүтэ үс сыл буолан баран, 9 эбэтэр 7 сыл иһигэр оҕо буолан хаттаан төрүүр үһү”.
Ф.Тумусов бу суруйуутугар Билгэ “Чап уонна Сата уустарын удьуордара”, Р.И. Бравина “Олох уонна өлүү саха итэҕэлигэр” кинигэлэригэр сигэммит.
Дьэ, сахалар үс сыл буолан баран киһи уҥуоҕар тоҕо сылдьыбаттарын төрүөтэ итиннэ сытар эбит.
Оҕо өлүүтүн өйдөбүлэ
Оттон оҕо өлүүтүн туһунан “Ыал Бии Билиитэ” кинигэҕэ маннык суруллубут:
“Сахаҕа оҕо сэттэтигэр диэри киһи суотугар кыттыспат, киһи ахсааныгар киирбэт дииллэрэ. Кинини оннооҕор торбос абааһыта сиэн сөбө. 1740 сыллаахха Л.И. Линденау сахалар оҕолорун абааһыттан куоттаран, сэттэ сааһыгар диэри харысхал (куһаҕан, тапталлаах) аатынан эрэ ыҥыраллар диэн суруйбута. Оҕо бу кэрдиис сааһыгар диэри толору киһинэн ааҕыллыбата көмүү сиэригэр-туомугар көстөр.
Эмиийдээх оҕо өллөҕүнэ, аҕата туоска суулаан баран, тыаҕа илдьэн кырдьаҕас мас быыһыгар кыбыта анньара. Тыллана илик оҕо төнүннэҕинэ, урукку сахалар сири алдьаппаттара. Биһигэр уган баран, биир эмит чугас аймах киһилэрин уҥуоҕун эргиирин иһигэр хааллараллара. Арыый обургу оҕону олус аймаммакка, көмүллүбүт сирин бэлиэтээбэккэ, хоолдьуга сүөһүнү өлөрбөккө, судургу харайаллара. Биһиктээх оҕо уҥуоҕар Иэйэхситэ эмтэриэ диэннэр, эмэккэтин угаллара. Ол кыра оҕо өллөҕүнэ, Кута Иэйэхситигэр чыычаах буолан төннөн баран, сотору кэминэн сиргэ хаттаан эргиллэр диэн итэҕэли кытта ситимнээҕэ. Ол иһин буолуо, оҕо өлүүлээх дьон улаханнык өлө-сүтэ аймамматтар этэ. Төннүбүт иккистээн эргийиэҕэ диэн эрэнэллэрэ”.
Аныгы киһи санаатыгар, кытаанах үгэс эбит. Оҕо барахсан көмүллүбэккэ, салгыҥҥа сытыйа-ымыйа сытар буоллаҕа. Ол эрээри, урут араҥастааһын даҕаны дириҥ өйдөбүлтэн, түҥ былыргы итэҕэлтэн тахсыбыт үгэс буолуохтаах. Онон итинник үгэстэри, сиэри-туому үөрэтэн, төрдүн-төбөтүн билэн эрэ баран, аныгы олоххо тутуһарын тутуһан, уларытарын уларытан, туһаныахха наада эбит.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар — Интэриниэттэн.
Эбэн эттэххэ
“Улаханнык айманар, аһыйар сыыһа”
Федора Кобякова-Эдьиий Дора:
—Икки атахтаах орто дойдуга букатын кэлбэт. Кэмэ кэллэҕинэ, айыллыбыт сиригэр төннөр. Киһи утуйдаҕына, дьон айманыа суохтаах. Аһыйыы ханна барыай. Ол гынан баран, улаханнык айманар сыыһа, аньыы. Кини уутун уйгуурдуо суохтаахпыт.
Утуйбут киһиттэн киһи куттаныа суохтаах. Хараҕын көрөн, айаҕын атан, илиитэ токуруйан сытар буоллаҕына, чаас кэнниттэн имэрийэн-томоруйан, сууннарыах иннинэ, оннун булларан кэбиһэҕин. Сууннаран баран, сөбүлүүр таҥаһын таҥыннараллар, эргэ да буоллун. Сорох дьон саҥаны таҥыннараллар, ким хайдах кыахтааҕынан. Итини уруу-аймах бэйэтэ тэрийэр. Кыһыҥҥы кэмҥэ кыһыҥҥылыы таҥыннарыллар, саас сааскылыы, сайын сайыҥҥылыы, күһүн күһүҥҥүлүү, хайаан да бэргэһэлээх, үтүлүктээх буолуохтаах. Киһи айаҥҥа барарын курдук тэрийиллэр…
Куорат уонна тыа сирин усулуобуйата уратылардаах буолар. Мин бу сүбэбин сүнньүнэн тыа сиригэр туһаайабын.
Уҥуоҕун сыл иһинэн да эргитиэххэ сөп. Холобур, күһүн айаннаабыт киһи уҥуоҕун саас от-мас тыллыыта, ыһыах ыһыллыан, окко киириэх иннинэ эргитиэххэ сөп. Саас айаннаабыт киһи буоллаҕына, күһүн кыстыкка киириэх иннинэ эргитэр сөп. Билигин үс сылы кэтэспэккэ, билиҥҥи тиэхиньикэ кэмигэр, утуйбут дьоммутун ардахха-силбиккэ сытыарбакка, сааскы, күһүҥҥү ууну-хаары киллэрбэккэ, төһөнөн эрдэ тэринэбит да, оччонон ордук.