Сандаара Кулаковская: «Саха тыла учуонайдар эрэ тыллара буолар кутталлаах»

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт – юрист идэлээх, ол эрээри, саха тылын туһугар ис сүрэҕиттэн “ыалдьар”, туруулаһар, бу күннэргэ Оҕону төрөөбүт тылынан иитии бастакы бэстибээлин тэрийсээччилэртэн биирдэстэрэ, икки оҕо тапталлаах ийэтэ Сандаара Кулаковская.

Сахалыы эйгэни олохтуохтаахпыт

— Дьон сахалыы саҥарбат буолла диэн хаһааҥҥыттан бэлиэтии көрбүккүнүй?

— Бу диэн чопчу өйдөөбөппүн. Төрөөбүт тылга иитиллэн улааппытым. Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназияҕа үөрэммитим. Төрөппүттэрбит биһигини сахалыы ииппиттэрэ уонна сахалыы ааҕар эҥин буолан, төрөөбүт тылга таптал баар быһыылаах. Уопсастыбаннай үлэнэн улаханнык дьарыктамматах киһибин, үлэбинэн үлүһүйэн олорорум.

Аҕыйах сылтан бэттэх тылбыт түргэн-түргэнник симэлийэн эрэр диэн бэлиэтии көрөбүн. Куорат сиргэ оҕолорун сахалыы иитэр ыал аҕыйаата. Бэйэм эйгэбиттэн ылан эттэххэ, уон ыалтан иккитэ эрэ сахалыы иитэр. Сороҕор улахаҥҥа уурбаттар, сороҕор табыллыбат, сахалыы тыллаах уһуйаан, оскуола даҕаны көстөн биэрбэт быһыылаах. Саха тыла оҕоҕо бэйэтэ сыстар кыаҕа сүттэ. Анаан-минээн үөрэттэххэ эрэ ылынар кыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, сахалыы эйгэ суоҕун тэҥэ. Ол иһин оҕону маҥнай дьиэ кэргэҥҥэ, салгыы уһуйааҥҥа, оскуолаҕа сахалыы тылынан үөрэтэр булгуччулаах дии саныыбын. Көмөлөөтөхпүтүнэ эрэ кыаллыах курдук балаһыанньа үөскээтэ.

Сайдыы уонна кэхтии

— Ити төрүөтэ туох дии саныыгыный?

— Бастатан туран, “глобализация” биир көстүүтэ. Иккиһинэн, цифровой эйгэҕэ (интэриниэккэ) төрөөбүт тыл аҕыйаҕа атахтыыр. Өрөспүүбүлүкэ түҥ ыраах дэриэбинэтигэр олорор, сахалыы кэпсэтэр дьонтон нууччалыы тыллаах оҕо үүнэн тахсар. Улуус киинин уһуйааннарыгар букатын сахалыы билбэт оҕолор кэлэллэр дииллэр. Тоҕо диэтэххэ, нууччалыы тыллаах интэриниэт эйгэтигэр иитиллэллэр. Оҕолорбутун төрүөхтэриттэн “сүтэрэн” эрэбит.

Сахалыы Инстаграм уонна Ютуб

— Билигин тус бэйэҥ итиннэ чопчу туох үлэни ыытаҕын?

— Ийэ буоларым быһыытынан, бастатан туран, дьиэ кэргэммэр сахалыы эйгэни үөскэтэргэ дьулуһабын.

Иккиһинэн, хас биирдии киһи төрөөбүт тылыгар ытык иэстээх дии саныыбын. Ол курдук, “Бичик” кинигэ кыһатын кытта “Тоҕо” диэн кырачааннарга аналлаах кыракый энциклопедияны таһаардыбыт. Сахалыы судургу тылынан суруллубут бастакы кинигэ дии саныыбын. Оҕолонон баран оҕолорго аналлаах сахалыы кинигэни арыйан көрбүтүм, олус уустук тыллардаах этэ, “Атааннаах-мөҥүөннээх Аан ийэ дойду…” диэбит курдук. Улахан да киһи өйдүүрэ уустук, оҕоҕо кэпсиир өссө ыарахан. Саха тыла уустук тыл эрээри, оҕоҕо бастакыттан инньэ диэн өйдөбүлү иҥэрэр сыыһа. Ол иһин 15 судургу тыллардаах, “тоҕо” диэн ыйытыыга хоруйдуур тэттик аныгылыы ис хоһоонноох остуоруйалары, кэпсээннэри киллэрдим. Холобур, “Тоҕо динозаврдар суохтарый?”, “Тоҕо англия тылын үөрэтэбитий?”, “Төрөөбүт тылы тоҕо таптыыбытый?”, “Интэриниэт туһалаах дуо?”, уо.д.а. кэпсээннэр.

Үсүһүнэн, бэйэбин сахалыы тыллаах блогербын дэниэхпин сөп. Инстаграмҥа уонча тыһыынча кэриҥэ ааҕааччылаахпын. Санаабын сахалыы үллэстэбин. Инстаграмҥа сахалыы суруйууну олох сэдэхтик көрөбүн. Ол иһин сахалыы санаалары, суруйуулары #сахалыыпост диэн биир бэлиэнэн киллэриэххэ диэн этиибин өйөөн, билигин 500-тэн тахса суруйуу баар.

Төрдүһүнэн, Ютубка ханаал арыйбытым. Балтараа сылтан бэттэх тэттик видеолары угабын. Судургутук бэйэм көрүүлэрбин үллэстэбин. Аны оҕолорго хайаан даҕаны ойуу киинэ (мультфильм) эрэ буолуохтаах диэн ирдэммэт. Улахан дьон нууччалыы тылынан оҕолор хайдах оонньуулларын эбэтэр саҥа оонньуурдары кэпсииллэр, оҕолор ону олус сэҥээрэллэр. Сорох омуктуу таһаарыылары хас эмэ мөлүйүөн дьон көрөр. Ама, бу курдук судургутук бэйэбит төрөөбүт тылбытынан устан Ютубка угарбыт кыаллыбат үһү дуо? Ол иһин баҕарбатахпыт да иһин, оҕолорбут нууччалыы толкуйдаах иитиллэллэр. Бэйэм дьоҥҥо холобур көрдөрөргө дьулуһабын. Баҕар, туох эрэ идиэйэ киирэн салҕыахтара диэн. Мин санаабар, Ютуб сахалыы тылынан букатын сайда илик. Мин видеоларбын билиҥҥитэ саамай элбээбитэ 1000 эрэ киһи көрөр. Үчүгэйэ диэн, Ютубка хас биирдии көннөрү киһи ханаал арыйар кыахтаах.

Тылы – сокуон хараҕынан

— Соторутааҕыта Конституционнай суукка бэрт дириҥ кэпсэтии тахсыбыт диэн истибитим.

— Конституционнай суут иһинэн тэриллибит сүбэҕэ чилиэммин. Аҕыйах хонуктааҕыта оҕоҕо төрөөбүт тылынан бэриллэр бырааба күөмчүлэнэр дуо, суох дуу диэн ис хоһоонноох кэпсэтии таһаарбыппыт. Юридическай наука дуоктара Д.Н. Миронов төрөөбүт тылы биһиги аҥаардас культурологическай эрэ өттүнэн (тылга, филологияҕа, лингвистикаҕа эрэ сыһыаннаан) көрөбүт диэн этэр. Ол эрээри, билигин сокуон, быраап өттүттэн көрөр кэм кэллэ диэн сөпкө бэлиэтиир. Инникитин сиһилии чинчийэн, сокуон өттүнэн үөрэтиэхпин баҕарабын.

— Сокуоҥҥа итэҕэстэр бааллар дуо?

— Мин санаабар, баар. Арассыыйа Федерацията биһиэхэ олус элбэх быраабы, кыаҕы биэрэр. Төрүт сокуоҥҥа хас биирдии норуот бэйэтин тылын харыстыыр, үөрэтэр, сайыннарар бырааптаах диэн суруллар. Ол барыта бэриллибитин кэннэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр кэлэн чопчу тоһоҕолоон этиллибит, кытаанах тутуллаах сокуон суох дии саныыбын. Үөрэхтээһиҥҥэ бигэргэтэр, модьуйар сокуон суох. Саха тыла кыах, кылаас, учуутал, оскуола, усулуобуйа баар буоллаҕына (в пределах возможности образовательной системы) эрэ үөрэтиллэр диэн ыйыллар.

Билигин оҕону сахалыы тылынан иитэр, үөрэтэр куорат оскуолалара кутталга сылдьаллар. “Сокуон баар, Саха сиригэр үлэлиир, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар быраап бэриллэн турар, онон бу сокуонунан үлэлиибит”, — диир кыахтара суох. Тоҕо диэтэххэ, инньэ диэн толору бигэргэтэр, сигэнэр сокуоннара суох. Кыах баарынан, төһө табылларынан диэн сымнаҕастык этиллибит. Ол иһин мөккүөрдээх түгэн элбэх.

“Аны 100-150 сылынан…”

— Сандаара, эйигин ыйытык ыыппыт диэн истибитим. Ол түмүгэ хайдаҕый?

— Судургутук, аныгылыы, туох даҕаны уустуга суох Инстаграм сториһыгар ыыппытым. Онно 1000 кэриҥэ киһи кытынна. Миигин ааҕар дьон үгүстэрэ сахалар, сахалыы таһаарыыларбын сэҥээрэр, тыл туһугар “ыалдьар” дьон. Кинилэртэн сахалыы кинигэни ааҕаҕыт дуо, диэн ыйытыыбар 40 бырыһыана эрэ ааҕабын диэн хоруйдаата. Ол аата тылга кыһаммат дьону ылан көрдөххө, букатын аҕыйах буолуон сөп.

“Аны төрөппүттэргит эһигиннээҕэр саха тылын ордук би­­лэллэр дии саныыгыт дуо?”, диэн ыйытыыбар, 88 бырыһыан “ордук” диэн хоруйдаабыт. Ол эбэтэр, хас көлүөнэ ахсын сахалыы саҥарар киһи аҕыйаан иһэрин туоһулуур.

Үсүһүнэн, эһиэхэ тэҥнээтэххэ, оҕолоргут саха тылын төһө бэркэ билиэхтэрэй, диэн ыйыппытым. Онуоха 75 бырыһыаннара “мөлтөхтүк билиэхтэрэ” диэн хоруйдаабыттар.

Оҕоҕутун уһуйааҥҥа, оскуолаҕа киллэрэргитигэр уустуктары көрсүбүккүт дуо, диэн ыйытыыбар, аҥаардара саха бөлөҕүн, оскуолатын булан, туруорсан киллэрбэтэхтэрэ көһүннэ. Ол эбэтэр, оҕолоро нууччалыы тыллаах бөлөххө, оскуолаҕа иитиллэллэр.

Арассыыйа сокуоннарыгар бигэргэтии баар эрээри, учуонайдар, тылга уопсай сыһыан бэлиитикэтэ суох диэн этэллэр эбит. Буккуур-тэккиир наһаа элбэх. Өрөспүүбүлүкэбитигэр икки судаарыстыбаннай тыллаахпыт. Ол эрээри, бу тыллар сыһыаннаһыыларын бэрээдэгэ суох. Оннооҕор нуучча тылын “привилегированный язык” дииллэр эбит. Оннук буолбатах. Нуучча тыла, Арассыыйаҕа олорор омуктары барыларын сомоҕолуур, тэҥниир, биир судаарыстыба оҥорор тыл дии саныыбын (государственный, консолидирующий). Оттон өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тылга сокуоннар бааллар эрээри, күүстээх, бигэргэтэр суох. Саха тыла билиҥҥи туругунан балаһыанньата мөлтөх. Мин санаабар, биһиги, тылы илдьэ сылдьар бүтэһик иннинээҕи көлүөнэбит. Оттон оҕолорбут — бүтэһик көлүөнэлэр. 100-150 сылынан тылбыт симэлийэр, эстэр кутталлаах. Онтон ыла саха тылын учуонайдар эрэ үөрэтиэхтэрэ.

Балаһыанньаттан тахсар суол

— Итиннэ туох үлэни ыытыахха наада дии саныыгын?

— Аҥаардас суутунан-сокуонунан эрэ буолбакка, киэҥник көрүөхтээхпит. Сүүстэн тахса сыл анараа өттүгэр олорбут, айбыт-туппут Өксөкүлээх Өлөксөй билигин тугу сүбэлиэ этэй, диэн толкуйдаан көрөбүн. Уонна саха тылын цифровой эйгэҕэ (интэриниэккэ) күүскэ киллэрэр ирдэнэр дии саныыбын. Сахалыы тыллаах саайтар, сахалыы социальнай ситимнэр, сахалыы блогинг, сахалыы аудио-кинигэ, сахалыы Ютуб-ханааллар… Ырыаттан-тойуктан, айымньыттан саҕалаан, барытын цифровой эйгэҕэ киллэриэхтээхпит. Оччоҕо эрэ саха тыла олоҕу кытта тэҥҥэ сайдар кыахтаах.

Иккиһинэн, сокуоҥҥа бырааппытын бигэргэтэр эбиилэри киллэрэр наада. Ааспыт нэдиэлэҕэ буолбут мунньахха ити туһунан эппиппит. Ол эрээри, сокуонунан бигэргэтэн кыайыахпыт дуо, диэн ыйытыы үөскүүр. Өскөтүн, дьон саха тыла тыынар салгыннара, силистэрэ-мутуктара буоларын өйдүү илигинэ, сокуон көмөлөһөрө саарбах диэн учуонайдар сөпкө бэлиэтииллэр.

Ону тэҥэ, саха тыла дьыалабыай эйгэҕэ киириэн наада быһыылаах. Быраас, юрист, атыыһыт, баттах кырыйааччы – бары күннээҕи олоххо, үлэҕэ-хамнаска саха киһитин кытта сахалыы кэпсэтэллэрэ бэрт буолуо этэ. Тоҕо диэтэххэ, саха тыла дьиэ кэргэн, уруу-аймах тылыгар эрэ кубулуйда. Дьон дьиэтиттэн таҕыста да, нууччалыы кэпсэтэллэрин бэйэлэрэ даҕаны өйдөөбөккө хаалаллар.

“Үс тылы баһылыахтаахпыт”

— Аныгы ыччат хас даҕаны тылы тэҥинэн баһылыахтаах дииллэр.

— Оннук бөҕө буоллаҕа. Бастатан туран, төрөөбүт тылбытын булгуччу билиэхтээхпит. Иккиһинэн, Арассыыйа олохтоохторун барыларын түмэр нуучча тылын баһылыахтаахпыт. Нуучча тылын иккис төрөөбүт тылым диэхпин сөп. Үсүһүнэн, аан дойдуну холбуур англия тылынан быһаарсыахтаахпыт. Уһулуччу кыахтаах, талааннаах эрээри, онтугун англия тылынан аан дойдуга тиэрдибэт буоллаххына, атын омук дьонун кытта эн тэн таһымҥа турбаккын.

— Бэйэҥ, английскайы төһө бэркэ билэҕин?

— Уонтан сэттэ баалга билэбин диэхпин сөп. Санаабын этэбин гынан баран, айар кыаҕым суох. Билигин кыралаан үөрэтэ сылдьабын. Өскөтүн киһи атын омук тылынан айар уонна иэйиитин тиэрдэр буоллаҕына, бу тылы баһылаатым диэн киэн тутта этэр кыахтаах. Ол — тыл билиитин саамай үрдүк таһыма.

Сиилээһин уонна кириитикэ

— Ыраастык сахалыы саҥарбат дьоҥҥо сахалыы билбэккин диэн этээччилэр. Эн итиннэ төһө сөпсөһөҕүн?

— Сахаларга сиилээһин, кириитикэ баар. Тус бэйэм төһө даҕаны сахам тылынан саҥардарбын, тарҕата сатаатарбын, олус элбэх кириитикэни көрсөбүн. Хас биирдии тылбытыттан иҥнэн кириитикэлэстэхпитинэ, букатын даҕаны түргэнник сүтүөҕэ. Сахалыы саҥарар киһиэхэ хаһан баҕарар, ханна баҕарар “күөх уоту” көрдөрүөхтээхпит уонна “кытаат, саҥар” эрэ диэхтээхпит.

Биир дьыл “Саха” НКИХ “Кэрэ кистэлэҥэ” биэриини ыыта сылдьыбытым. Дьону аҕалан кытыннарар олус уустугун онно билбитим. “Мин сахалыы ыраастык саҥарбаппын, дьон кириитикэлиэхтэрэ”, — диэн талааннаах да кыргыттар дьон саҥатыттан толлон кыттыбаттар. Сыыһа саҥаран, сыыһа суруйан кэбиһиэхпит кэриэтэ, судургутук нууччалыы суруйбут, саҥарбыт ордук дииллэр. Ити курдук, сахалыы тыллаах дьоммутун көрдөрбүтүнэн сүтэрэн иһэбит.

Өскөтүн эн тыл үөрэхтээҕэҕин, сахалыы олус үчүгэйдик билэҕин – ол бэрт. Кириитикэлиэх, сэмэлиэх, сиилиэх оннугар дьоҥҥо үтүө холобур буол. Ыраастык сахалыы суруй, саҥар, ай-тут, онтугун тарҕат. Барыта тапталынан, холобурунан барыахтаах.

“Саха тыла – эбээ, эһээ тыла”

— Эн санааҕар, кириитикэ суох буолуохтаах.

— Нууччаттан киирбит тыллары ханнык даҕаны барыйаанынан саҥардын, сахалыы эрэ этиигэ тутуннун, хааччах суох буолуохтаах. Тыл уларыйан иһэр. Уларыйбат тыл – ол аата өлбүт тыл. Холобур, латыын тыла баар эбээт, уларыйбат.

Ыччат “бэрэссэдээтэл”, “бырабыыталыстыба”, “судаарыстыба” диэн тыллары атыҥырыы истэр. Оҕонньоттор, эмээхситтэр тыллара диэн өйдүүр. Онтон сылтаан “саха тыла эбээ, эһээ тыла” диэн өйдөбүл үөскээбит. Ол иһин барыта тапталынан үөрэтиллиэхтээх. Күн бүгүн, куоракка сахалыы чыбыгырыы сылдьар оҕо букатын аҕыйах. Бэйэлэрин икки ардыларыгар нууччалыы эрэ кэпсэтэллэр. Ол биллибэккэ-көстүбэккэ кэлэн эрэр. Саастаах дьон бэйэлэрин икки ардыгар сахалыы кэпсэтэр, сахалыы хаһыаты, кинигэни ааҕар, сахалыы араадьыйаны истэр буолан, балаһыанньаны ситэ өйдүү иликтэр. Биһиги оҕолорбут көлүөнэлэрэ тылы билиилэрин таһыма лаппа намтаата. Маннык тэтиминэн бардаҕына, сиэннэрбит сахалыы иитиллэллэригэр сөптөөх усулуобуйа – уһуйаан, оскуола баар буоларыгар эрэлим кыра. Оттон дьон ирдээбэт буоллаҕына, сахалыы тыллаах уһуйаан, оскуола да баар буолара саарбахтар­даах. Онон хас биирдии киһи бэйэтиттэн: “Төрөөбүт тылым тыыннаах хааларыгар мин тугу гынабыный?”, — диэн ыйытыахтаах. Уонна онон салайтаран дьаһаныахтаах. Төһө да ыарахаттар баалларын иһин, тылбыт кэскиллээх дии саныыбын. Ол хас биирдии саха киһититтэн тутулуктаах.

— Сандаара, хоруйуҥ иһин махтал. Ситиһиилэри.

Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru