Людмила Михайловна Чепалова диэтэххэ, “киһи олоҕо ааҕыллыбатах кинигэ” дииллэрин толору өйдүүгүн. Кини олоҕун оһуора саҥаттан саҥа ойууланан, силигэ ситэн, силиһэ дириҥээн, Аал луук маһа баараҕадыйан, улуутуйан көстөр. Ханна да тиийдэр, хайа да хайысхаҕа сырыттар, туспа суоллаах-иистээх, этэрдээх-кэпсиирдэээх, холобур буолардаах.
edersaas.ru
Дьэ чахчыта даҕаны, омос санаатахха, хаһан даҕаны алтыһыа диэн санаабатах тыа хаһаайыстыбатыттан култуураҕа кэлэн “өрөбүлүүссүйэни” оҥорбута. Ол эрээри, омос санаатахха эрэ оннук. Ис-иһигэр киирдэххэ, ханнык баҕарар киһиэхэ ис култуура, норуот хаһаайыстыбатын хайа да хайысхатыгар култуура диэн өйдөбүл куруук баар. Бэл диэтэр, култуурунай үүнээйигэ тиийэ.
Быйыл дойду үрдүнэн үбүлүөйдээх сылга Людмила Михайловна икки бүк бэлиэ түгэннээх. Кини быйыл 75 сааһа уонна култуура эйгэтигэр кэлбитэ 25 сыла туолар. Көрөрбүт курдук, дойду историята кини дьылҕатыгар ырылыччы сурулла сырыттаҕа. Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт Аҕа дойду сэриитин урусхалын кэннэ ону чөлүгэр түһэрии, сайдыы-үүнүү суолугар үктэннэрии кырачаан Люся дьылҕатыгар, олоҕун суолугар ырылыччы көстөр. Хатас нэһилиэгэ сайдарыгар үлэлээн-хамсаан, салайар сатабылын толору туһанан, өйүн өркөнүн, кылаанын кылаат оҥостон бэлэхтээбит үтүөкэн киһи туһунан кэпсээн ырыа курдук ылбаҕай, хоһоон курдук хомоҕой, сэһэн курдук сэргэх, кэпсээн курдук кэрэ буоллаҕа.
Бу күннэргэ түбүктээх үлэтиттэн бириэмэ булан сэһэргэспитигэр махтанан туран кэпсэтиибин сүнньүн билиһиннэрбин.
— Людмила Михайловна, эн санааҕар култуура диэн тугуй?
– Култуура диэн олох бары эйгэтигэр баар сырдык сүүрээн, иитэр-үөрэтэр, сайыннарар, түмэр, сомоҕолуур эйгэ.
—Эйигин хатастар хаама сылдьар идея хаата, баҕардаҕына балбааҕы да көмүстүү күлүмүрдэтиэн сөптөөх киһи дииллэр.
– Ээ, ол дьэ, кырдьык. Тоҕус уонус сылларга дойдуга тахсыбыт уларыйыылар дьон-сэргэ олоҕор бөрүкүтэ суох балаһыанньаны үөскэппиттэрэ. Арай, үлэҕэ анаммыт киһи үлэлиирдии сананан, былааннанан кулууппар кэллим. Хамнас суох, харчы суох… Оттон кулууп үлэһитэ ону ол диэбэккэ, олоххо сырдык-ыраас сыдьаай, инникигэ эрэл баарын нэһилиэнньэҕэ итэҕэтиэхтээх буоллаҕа дии. Ол инниттэн кини куруутун күлүмүрдэс, уотунан тыга сылдьар буолуохтаах. Онно сөптөөх таҥас-сап, тас көрүҥ, ис турук наада. “Тускул” Култуура киинин үлэһит кыргыттара хата үгүстэрэ сүөһүлээхтэр-астаахтар, оҕоруоттаахтар. Инньэ гынан, ордуктарын-чорбойбуттарын тута-тута оптуобуһунан айаннатан кэлэн, маҕаһыыннар иннилэригэр, ырыынактарга атыылыыбыт. Чэ сөп, инньэ гынан күлүмүрдэс буоллубут. Аны кэнсиэрдэри, тэрээһиннэри ыытарга эмиэ үп-харчы наада. Онно дьиэ-кэргэним курдук чугастык саныыр сопхуоспар тиийэбин. Барахсаттарбар эмиэ үлэ баар, эт-үүт баар да, хамнас, тыыннаах харчы эмиэ суох. Мин массыына була охсобун, үүппүн-аспын тиэнэбин уонна ырыынакка ыстаннарабын. Төннөн кэлэрбэр кыргыттарым тэрээһиннэрин ыыта сылдьар буолаллар уонна мин тутуур бөҕөлөөх киирэн кэлбиппин көрөн, үөрүүлэрэ өссө үрдээн, саҥалара-иҥэлэрэ өссө чаҕаарыйа түһэллэр. Ама да ааспытын иһин, кырдьык кытаанах кэми ааспыппыт.
—Чэ, 25 сыл анараа өттүгэр төннүөххэ. Санаан да көрдөххө, аан бастаан кэлбиккэр айымньылаах үлэ оргуйарыгар усулуобуйа суох эбит. Айар-тутар эйгэҕэр салайааччы быһыытынан сатабылыҥ эбиллэн, онуоха эбии сэбиэскэй кэмнээҕи буһууҥ-хатыыҥ көмөлөстөҕө дии.
— Сэбиэскэй кэмнээҕи буһууҥ-хатыыҥ диэ. Итиннэ биир түгэни ахтан ааһыам этэ. Култуураҕа кэлэрбэр сабыс саҥа дьиэҕэ киирдэхпит дии. Арай, кыс хаар ортото кииннэммит хочуолунай тоҥно, о.э. дэриэбинэни тутан олорор сүрүн күүс (оскуола, музыкальнай оскуола, оҕо саада уо.д.а.) тоҥноҕуна, буорайабыт буоллаҕа. Аны бу ааспытын кэннэ билиннэхпинэ, ол күн олоҕум орто омурҕанын ааһан баран, төрөөбүт төрүт дойдум дьоно сынньанар, сайдар-үүнэр сирдэрин тоҥорон кэбистэхпинэ, саат-суут диэн олох ытаабытым. Дьэ, уонна уолаттарбыныын түүннэри паяльнай лаампаланан, бүтүн суукка дьуһуурустубалаатыбыт. Сарсыныгар бу балаһыанньаттан ордон хаалбыт тэрилтэ “Тускул” КК диэн буолбутугар, хатастар ийэбит, өрөспүүбүлүкэ убаастыыр киһитэ Парасковья Павловна Федорова: “Ээ ол Людмила Михайловна диэн бойобуой оскуоланы ааспыт киһи, сопхуоска да үлэлии сылдьан бэрт элбэх тыҥааһыннаах түгэннэри чиэстээхтик туораабыта” – диэбитэ миэхэ саамай үрдүк сыанабыл, хайа да мэтээллээҕэр үрдүк наҕараада этэ.
Онтон култуура эйгэтигэр кылаатым кулуупка кэлбиппиттэн диир арыыйда тутах буолуо. Тоҕо диэтэххэ, бэйэбин өйдүөхпүттэн ырыа ымыылаах, үҥкүү таҥаралаах этим. Оскуола саҕаттан, устудьуоннуур да сылларбар, үлэлиир да кэммэр. Киһи барахсан бу орто дойдуга олорорун тухары туох эрэ кэрэҕэ, сырдыкка дьулуһардаах буоллаҕына эрэ түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах буолар. Бу өйдөбүлү тутуһан хомуллар-тэриллэр туһугар, үгүс элбэх күрэхтэр-көрүүлэр, бэстибээллэр, кэнсиэрдэр тэрилиннэхтэрэ бөҕө дии, тэриллиэхтэрэ да турдаҕа. “Хатас” сопхуоска үлэлии сылдьан “Кыһыл муннукпутугар” атахпытын соттон киирэр ыраас этэ. Аны онно үлэлии сылдьан биир уталыйбат өйдөбүл диирим дуу, ирдэбил диирим дуу баара – эн ханнык да түгэҥҥэ куруук ыраас таҥастаах, хомуллуулаах баттахтаах буолуохтааххын. Аны үлэҕэр кэлэр-барар суолгар мааны, муодунай таҥастаах, сэргэх сэбэрэлээх буолуохтааххын диэн. Ити ис турук, ис-иһиттэн култууралаах буолуу буоллаҕа дии. Оччолорго хамнас үчүгэй, сарсын тугу аһыыбыт, таҥнабыт диэн муҥатыйааччы суох. Үлэ күөстүү оргуйар, олох тигинээн олорор, инньэ гынан дьоммут-сэргэбит олус көхтөөхтөр этэ. Аны “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн хамсааһынынан ыччат 90% сопхуоска үлэлиир Дьэ, онно мин үҥкүү туруорабын, ырыа ыллатабын, сыаҥка оонньотобун уо.д.а.
– Оннук. Истэн олорон ол кэм тэтимин, оччолордооҕу дьон туругун олох харахпар көрдүм. Үлэҕэр кэлэн баран туохтан саҕалаатыҥ, тугу былааннаатыҥ?
– Биллэн турар, мин да кэлиэхпэр диэри култуураҕа үлэ бара турдаҕа дии. Ол гынан баран, ис-иһигэр киирдэххэ, үлэ систиэмэтэ суох эбит, оҥоһуллубут үлэ наарданан, сааһыланан ууруллан, эбиллэн иһэрдии оҥоһуллубатах, үлэни уһун сылларга былааннааһын суох эбит. Аны култуура сайдарын туһугар нэһилиэк барыта кыттыһыан наада буоллаҕа. Итинник санааттан кыргыттарбын кытта (Елена Николаевна, Елана Семеновна, Вера Никитична) уһун сыллаах былааннаах бырайыагы оҥордубут. Барахсаттарым улгумнар, дириҥ билиилээхтэр уонна баҕалаахтар. Инньэ гынан, бэрт түргэнник суругун-бичигин кумааҕыга киллэрэн, үөһээҥҥи салалтаҕа киллэрэрдии, оҥорон кэбистилэр. Ону кытта тэбис тэҥҥэ материальнай баазабытын бөҕөргөтүүгэ, атыылаһыыга, эбиигэ-сабыыга күүстээх үлэ барда. Биһиэхэ кэнсиэр, көрсүһүү туруорулунна, тэрилиннэ да, онон бүтэн хаалбат. Элбэхтэн биири ахтан ааһар буоллахха, нэһилиэкпит талааннаах тарбахтааҕа Наталья Гаврильевнаҕа анаан, үстэ айар киэһэ оҥордубут. Билигин кини “Күндүүнэ” түмсүүтэ — биһиги биир тарбахха баттанар түмсүүбүт. “Сиэрдээх ыал” бырайыак чэрчитинэн араас тиэмэнэн элбэх тэрээһин буолар, ол быыһыгар, араас төрүөтүнэн толорута да суох дьиэ кэргэннэри кытта үлэ барар. Ыһыахха эрдэттэн бэлэмнэнэн, таҥас-сап тиктиитэ, сөптөөх репертуары кыһыны быһа блэмнээһин уо.д.а.
—“Тускул” үлэтэ бу 25 сыл тухары инники күөҥҥэ сылдьар, саҥаттан саҥа суолу тэлэр. Биллэн турар, инники буолар, куруук кыайыылаах буолар олус үчүгэй, ол эрэн, кэннигэр субу тыынааччы, эккирэтээччи баар бөҕө буоллаҕа дии. Манна эн санааҥ?
– Оо, ол олус үчүгэй (күлэр). Оччоҕо эрэ куруук эккирэтэрдээх, ситиһэрдээх, куотардаах, кыайардаах буолаҕын. Биһиги Дьокуускай куорат норуот айымньытын дьиэтигэр 17 кэлэктиип баарбыт. Ордук Овчинникова Елена Вячеславовнаны (Марха), Игнатьев Максим Пантелеймоновиһы (Тулагы), Чистова Марина Аркадьевнаны (Гагарин аатынан ККДь) ааттыам этэ. Атыттар даҕаны кэлин сылларга хамсааһыны оҥордулар, хас биирдии кэлэктиип “бу миэнэ” диирдээх буолла.
—Людмила Михайловна, эн кэлэктиипкэр сайдарга-үүнэргэ, куруук инники буоларга, саҥаттан саҥаны, сонунтан сонуну буларга уталыйбат ирдэбил баар. Биир өттүнэн эккирэтиһиигэ наһаа бэринэн эбэтэр наһаа сонумсахтаныы тахсыан сөп курдук. Ол эрэн, эһиэхэ ол көстүү суох. Тоҕо?
– Ол төрүөтүн инники этэн аһарбытым. Ол төрүөтэ — ситимнээх үлэ.
– Эн аан маҥнай кулуубу атыллаабыккар баар кэлэктиибиҥ уонна билиҥҥи састаабыҥ туох майгыннаһардаахтарый, туох уратылаахтарый?
– Дьэ, хайата да баар. Майгыннаһаллара – үлэлииргэ баҕалаахтар, талааннаахтар, айар-тутар эйгэлээхтэр, эйэҕэстэр-сайаҕастар, кэпсэтинньэҥнэр, сэргэхтэр. Уратылара — билиҥҥи оҕолорум аныгы технологияларга күүстээхтэр, балысхан сайдыылаах олох хардыытыттан харыс да хаалар санаалара суох. Кэлэктииби хомуйуу, састаабы күүһүрдүү, кэмиттэн кэмигэр үөрэттэрэн, айаннатан, куурустарга, үрдэтэр үөрэхтэргэ былааннаан ыытыы эмиэ элбэҕи быһаарар. Хайаларын да биир тэҥҥэ күндүтүк саныыбын, таптыыбын уонна убаастыыбын. Убаастабыл сааскыттан, уопуккуттан тутулуга суох киһи быһыытынан хайаан да баар буолуохтаах.
– Мин санаабар, эн салайааччы быһыытынан биир уратыҥ — эн ханна да үлэлээбит кэмҥэр сайдары-үүнэри, инники буолары таһынан, иитиллэр эйгэни тэрийииҥ.
– Сөпкө бэлиэтээтиҥ. Иитиллэр эйгэ баар буолан, “Тускул” КК кэлэктиибигэр дипломун саҥа ылбыт эдэркээн оҕо да, уонунан сыл уопуттаах исписэлиис да бэйэ бэйэлэриттэн элбэххэ үөрэнэллэр, иитиллэллэр.
–Түмүкпэр ыйытыым: туолбатах баҕа санаалааххын дуо?
– Эйиэхэ эмиэ махтал, дууһам кылын таарыйар кэпсэтии тахсыбытыгар. Туолбатах баҕа санаам баар бөҕө буоллаҕа дии (күлэр). Билигин да эккирэтэрим элбэх, ситиһиэхтээҕим буолунай. Култуурабыт киинэ үс этээстээх буолуон, мусуой арыллыан баҕарабын, быыстапка саалата, гараас наада уо.д.а.
“Саха сирэ”, edersaas.ru сайтка анаан Наталья РУФОВА.
В.ЧЕПАЛОВ түһэриилэрэ.