Хаҥалас улууһун Иккис Малдьаҕар нэһилиэгэр баар «Бөртө» сылгы собуота» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба (салайааччы Александр Павлов) 916 ынах сүөһүтүн үс сиринэн сайылатар.
Раиса Борисова салайааччылаах Уу Көхсүн пиэрмэтигэр түөрт ыанньыксыт, 147 ыанар ынах, 240 ньирэй, Валентина Трофимова салайааччылаах Куоһаҕас пиэрмэтигэр алта ыанньыксыт, 180 ыанньык сайылаан тураллар, оттон субан сүөһү Араҕас Атыыр учаастагар баар.
Пиэрмэ тутаах киһитэ кимий?
Сайыҥҥы күн саҕахха тэмтэйиитэ ыраахтан «сайдыыр» саҥа дуорааннанан иһиллэр. Өр-өтөр буолбат, бостуук Александр Абрамов Уу Көхсүн алааһыгар киирэр аартыгынан үөр сүөһүнү үүрэн аҕалан, титиик таһынааҕы киэҥ далга аҕалан хаайар. Түүҥҥү сөрүүҥҥэ мэччийэн дэдэччи топпут үтүктүспүт курдук хара эриэн дьүһүннээх холмогор боруода ынахтар «миэстэбит манан этэ» диэбиттии, кэбинэн ньэччэҥнэтэ-ньэччэҥнэтэ, титииккэ киирэр ааннар тастарынан турунан, сорохторо сытынан кэбиһэллэр.
— Урукку өттүгэр сылгыһыт этим, бостууктаабытым иккис сылым, — диир Александр. – Саас дьыл син сөпкө кэлбитэ эрээри, били, бэс ыйыгар төрүт ардаабакка, сир-дойду куура сыһан баран, от ыйын саҕаланыытыгар ардаан, мэччирэҥ арыый көбөөтө. Оо дьэ, ол гынан баран, сыспай сиэллээх элбэҕэ бэрт! Чааһынайдар да, бааһынайдар да сылгылара бары бу эргин ыырданаллар. Эбиитин алааһы барытын күрүөлээн ылбыттар, инньэ гынан, мэччирэҥмит кыараҕас. Ынахтарбын билигин Мадьа эргин илдьэ сылдьабын.
Сотору ыанньыксыттар кэлэн, ынахтары титииккэ киллэртээн, ыыр ыстаныакка туруортууллар. Ынах ахсын комбикуорум куталлар уонна ынахтар сириннэрин сииктээх өрбөҕүнэн кичэллээхтик соппохтоот, тэрэччи тэппит эмиийдэргэ «ыстакааннары» кэтэрдитэлээн, аппарааты холбууллар. Чочумча буолаат, бөтүөннэргэ үүт түһэр тыаһа иһиллэр.
— Ээ, үүт куһаҕана суох, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, 58 туоннанан элбэҕи ыан иһэбит, — диир пиэрмэ ыстаарсайа Раиса Борисова. – Ол биһиги эрэ өҥөбүт буолбатах. Дьиҥинэн, пиэрмэҕэ саамай тутаах киһи бостуук буоллаҕа. Кини үлэтин кыайбат, ынахтары хомуйарын оннугар ыһан кэбиһэр буоллаҕына, төһө үүт ыаныллыай? Александр ыамы төрүт хойутаппат: түүн үс чааска сүөһүлэрин сылгылыы барар буолан, сарсыарда лоп-курдук сэттэ чаастан ыыбыт. Ыам кэнниттэн тута мэччирэҥҥэ үүрэр, киэһэ алта саҕана хомуйан аҕалар.
Үлэ туйгуннара манна бааллар
Титиик иһэ-таһа ыраас. Хас ыанньыксыт үлэлиир сирин ахсын дьиэ харбыыр миинньик ууруллубут, титиик биир уһугар осеменатор хоһо уонна комбикорм ыскылаата, биир уһугар үүтү тутааччы хоһо бааллар. Үүтү тутааччы хоһугар ыйдааҕы, күннээҕи былааннар, ыам көрдөрүүтүн итиэннэ искусственнай сиэмэлээһин экраннара ыйаммыттар. Онно көрдөххө, 327 ыанньыктаах хаһаайыстыба сыл саҕаланыаҕыттан алта ый устатыгар хас биирдии ынаҕыттан 1 тыһ. 324 киилэ үүтү ыабыт. Уу Көхсүн ыанньыксыттара Раиса Борисова 1 тыһ. 661, Нина Анастатова 1 тыһ. 621, Екатерина Аммосова 1 тыһ. 560, Анна Слепцова 1 тыһ. 267 киилэни ыабыттар. От ыйыгар төрдүөн холбоон 34 тыһ. 520, ол эбэтэр күҥҥэ 1 тыһ. 113 киилэ үүтү ыыр соруктаахтар.
— Бу сайылыкка туйгуннар үлэлииллэр, — диэн киэн тутта этэр уоппускатын ылан оттуу барбыт Нина Анастатованы солбуйа сылдьар “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына Александр Афанасьев. – Раиса Иннокентьевна, Нина Христофоровна уонна Екатерина Анатольевна үһүөн тыа хаһаайыстыбатын туйгуннара! Кинилэртэн эдэрдэрэ, 35 саастаах Екатерина Аммосова ыанньыксытаабыта номнуо 15 сыл буолла, кэлиҥҥи биэс сыл устата ынаҕын ахсыттан сылга 2,9-3 тыһыынча киилэ үүтү ыыр!
Күҥҥэ 3,3 туонна үүт астанар
Варвара Старостина 1972 с. үүт ас лабараан-маастарын оскуолатын бүтэриэҕиттэн астыыр сыахха үлэлиир. Сааһыраммын кэлиҥҥи сылларга кыһын олоробун, сайын эрэ үлэлиибин, икки сайылыктан күҥҥэ 3 туонна 300 киилэ үүт кэлэрин, Татьяна Ивановалыын астыыбыт. Ол барыта мантан быһа Покровскай уонна Дьокуускай маҕаһыыннарынан атыыга барар диэн кэпсиир.
Ньирэй сууккаҕа 560 грамм эбиллэр
Сүүрдүллүбүт «күөх» үүт бөлөнөтүллэн, бурдукка булкуйуллан ньирэй аһылыгар барар. Сүрүн дохуот үүттэн киирэр буолан, пиэрмэ үлэһиттэрэ ынах ыанар кэмин уһатарга, үүтү сылы эргиччи ыларга дьулуһаллар, онон ынахтары алтынньы-сэтинньи ыйтан саҕалаан, от ыйыгар диэри төрөтөллөр. Эрдэ төрөөбүт ньирэйдэр бөдөҥнөр, туруктара үчүгэй, ороһулар даҕаны куһаҕана суохтар. Хаһаайыстыба селекционер-зоотехнига Маргарита Макарова этэринэн, ааспыт ый түмүгүнэн, хас биирдии ньирэй сууккаҕа ортотунан 560 грамм эбиллибит. Мантан сайын, күһүн этэҥҥэ сырыттахтарына өссө төлөһүйүөхтэрэ турдаҕа.Эһиилги төрүөх туһунан билигин толкуйданар. Төрдүс сылын үлэлиир техник-осеменатор Надежда Васильева биһиги сылдьар кэммитигэр биир ынаҕы сиэмэлээбитэ. Кыстыгы үчүгэйдик туораабыт буоланнар, ынахтар кэмигэр көҕүйэн, искусственнай сиэмэлээһининэн буоһатыллан иһэллэр эбит.
Ыанньыксыт үрдүк аатыгар
От ыйын 1-2 күннэригэр Ньурба улууһугар “Күндээдэ” сопхуос төрүттэммитэ 35 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, массыынанан ыаһын оператордарын XXII өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиитэ буолбута. Онно “Бөртөттөн” селекционер-зоотехник Маргарита Макарова салалтатынан Екатерина Аммосова, Анастасия Григорьева, Анна Слепцова, Лариса Лукина итиэннэ “Нөмүгү” агрофирматтан Александр Громов, Мария Саввина хамаанда тэринэн тиийэннэр, Хаҥалас улууһун чиэһин көмүскээбиттэрэ. Түмүккэ 94,4 баалы ылан, бастаабыттара, “УАЗ-фермер” массыынанан наҕараадаламмыттара!
“Бөртө” салалтата итиэннэ “Туймаада” ҮАПК үлэһиттэрин идэлээх сойууһа дьоһун кыайыыны ситиспит чулуу ыанньыксыттары чиэстээһини от ыйын 19 күнүгэр Куоһаҕас сайылык ыһыахтыыр сиригэр тэрийбиттэрэ.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.