Урукку сылларга тыа оҕото киин сиргэ киирэн сатаан нууччалыы саҥарбакка эрэйи көрөрүттэн, дьон оҕолорун нууччалыы саҥарарга кыра эрдэҕиттэн үөрэтэллэрэ. Уһуйааннарга, оскуолаларга буоллун, саха оҕолорун нуучча бөлөҕөр, кылааһыгар биэрэллэрэ. Билигин да ол хатылана турар. Ол түмүгэр, сахалыы саҥарар кыра саастаах оҕону билигин киин куоракка тарбахха ааҕыахха сөп курдук кэмэ кэллэ.
edersaas.ru
Тоҕо саха тыла сүтэр кутталлааҕый? Бары кэриэтэ этиэхпит: сахалыы уһуйааннар, оскуолалар тиийбэттэр диэн. Онтон, мин санаабар, төрүөтэ онно эрэ буолбатах. Сахалыы саҥалаах, сахалыы өйдөөх, толкуйдаах оҕону дьиҥ сахалыы тыыннаах дьиэ кэргэн куорат сиргэ таах иитэн таһаарар кыахтаах.
Мин уһуйаан үлэһитэ буоларым быһыытынан, бу кыһалҕаны күннэтэ көрсөбүн. Уһуйааннарга сахалыы бөлөх тиийбэтин түмүгэр элбэх оҕо кыһалҕаттан нуучча бөлөхтөрүгэр киирэн төрөөбүт тылларын умнуулара кистэл буолбатах. Ол эрээри, дьиэ иһигэр күннэтэ сахалыы кэпсэттэххэ оҕо хайдах да сахатын тылын умнар кыаҕа суох. Оннук оҕолор мин бөлөхпөр эмиэ бааллар. Нууччалыы саҥардахха сахалыы эппиэттииллэр, нууччалыы олуттаҕастык саҥараллар. Бу оҕолор төрөппүттэрэ иитээччини кытары эмиэ сахалыы кэпсэтэллэр. Онон кинилэр нууччалыы бөлөххө сырытталлар даҕаны, сахалыы тылларын булкуйбаттар. Сорох төрөппүт аны оҕобун кытары сахалыы кэпсэтиҥ диэн көрдөһөр уонна бэйэтэ оҕотугар нууччалыы саҥарар. Маннык түгэҥҥэ оҕо хайдах да сахалыы саҥарар кыаҕа суох, өскөтүн, төрөппүтэ нууччалыы кэпсэтэр буоллаҕына. Аны туран, сорох төрөппүттэр оҕолоро уһуйааны бүтэрэллэрин саҕана сахалыы билбэт эбит, сахалыы үөрэттэриэхпитин баҕарабыт диэн тураллар уонна сахалыы кылааска киллэрбиттэрэ эрэ баар буолар. Манна оҕо да, учуутал да эрэйи көрөр. Хомойуох иһин, тыл үөрэхтээҕэ уонна уһуйааччы быһыытынан бэлиэтии көрбүппүнэн, төрөппүттэр оҕолоро ханнык тылынан өйдүү-толкуйдуу үөрэниэхтээҕин туһунан хойутуу саныыллар эбит. Оҕолоро оскуолаҕа киирэригэр эрэ бу маннык “кыһалҕа” баар эбит диэн өйдөөн кэлэллэр. Маннык кыһалҕаҕа киирдэхтэринэ эрэ, төрөппүттэрбит аны “буруйдааҕы” көрдөөн бараллар.
Сахалыы саҥарар оҕо аҕыйаан иһэрин, өссө нууччалыы тыллаах мультиктар, араас гаджеттар, ютуб, батсаап күүскэ сайдыбыт сабыдыала диэххэ сөп. Дьиэ кэргэн бары муһуннаҕына, остуол тула аһыы олорон, уопсай сонуну кэпсэппэккэ, ырытыспакка, телефоннарын хасыһартан ордубаттар. Итинник көстүү үгүс ыалга баар. Ол түмүгэр тылбыт баайа сүтэн, симэлийэн иһэрин аҕа саастаахтарбыт таба көрөр буоллулар. Аныгы олохтон хаалымаары аны улаханныын-кыралыын, билэ-билэ соруйан батсаапка сыыһа-халты суруйаллара (тыл быһаҕаһын суруйуу, саҥарыы) наһаа элбээтэ.
Куорат ыаллара, уопсайынан, дьиэлэригэр сылдьан бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар нууччалыы кэпсэтэллэрэ, телевизорга сахалыы биэриилэри көрбөт буолуулара оҕолоругар сабыдыаллыыра баар чахчы. Аһара баран, билигин тыа оҕолоро “тоҥ” нуучча буолар кутталлара үөскээтэ. Урукку курдук оҕо таһырдьа мустан араастаан оонньуура, сүүрэрэ-көтөрө биллэ аҕыйаата, наар телефон, компьютер иһигэр бүгэн олорууларын түмүгэр харахтара, эт-хаан өттүнэн сайдыылара мөлтөөбүтэ элбэҕи этэр. Үксүн эдэр ыаллар, ардыгар эбээлэр да, тугу эмэ гынаары оҕолоругар, сиэннэригэр гаджеттарыгар, телефоннарыгар ютуб каналларын холбоон аралдьытар, саататар буоллулар. Ол түмүгэр оҕолоро эт-хаан өттүнэн сылаабай, өй-санаа өттүнэн сайдыылара бытаан, төрөөбүт тылларын билбэт буола улааталлар.
Кыһалҕаны хайдах суох оҥоруохха сөбүй? Оҕону уһуйааҥҥа биэриэх иннинэ, оскуолаҕа маннык тылынан үөрэттэриэхпин баҕарабын диэн хас биирдии төрөппүт эрдэттэн толкуйданыахтаах. Уһуйааҥҥа сахалыы бөлөххө тиксибэккэ, нууччалыы бөлөххө түбэһэр түгэҥҥэ, оҕону кытары мэлдьи сахалыы кэпсэтэ сылдьыахха наада. Телевизоры, телефону оскуола иннинээҕи оҕоҕо бириэмэнэн хааччахтыахха наада. Оҕобутун сахалыы саҥардыахпытын баҕарар буоллахпытына, бэйэбититтэн саҕалыахпытын наада.
Инникитин саха уһуйааннара (билингвальнай бөлөхтөр), оскуолаларга сахалыы кылаастар, оҕолорго аналлаах бэйэлэрин тылларынан араас кинигэлэр, хаһыаттар, сурунааллар, мультиктар, ютуб каналлара элбиэхтэрин наада. Куорат оҕолоро сайын тыаҕа тахсан, саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын хайаатар да билиэхтээхтэр. Төрөппүт уонна оҕо икки ардыгар дьиҥ сахалыы сыһыан, майгы баар буолуохтаах. Маны барытын эдэр дьон эрдэттэн өйдөөн, сахалыы тыын иккистээн киирдэр, омук быһыытынан өссө сайдыа, тылбыт силигилиэ этэ. Мээнэҕэ “тыла суох – норуот суох” диэхтэрэ дуо, оччоҕо аныгылыы көрүүлээх сахалар элбиэ этилэр, норуот быһыытынан өлөн-охтон биэриэ суох этибит.
Матрёна Ивановна Николаева, Дьокуускай куорат 18 №-дээх «Прометейчик» уһуйаан иитээччитэ