Ил Түмэҥҥэ С.А.Новгородов төрөөбүтэ 125, “Саха дойдута” маҥнайгы хаһыат төрүттэммитэ 110, “Саха саҥата” сурунаал төрүттэммитэ 105 сылларыгар аналлаах «Сахалыы таба саҥарыы, таба суруйуу – омук сайдыытын мэктиэтэ» диэн ааттаах “төгүрүк остуол” буолан ааста.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Бэлиэтээн эттэххэ, Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева быйылгы сылга тылга аналлаах иккис мунньаҕа буолар.
Саха тылын тарҕатааччы, чинчийээччи, филологическай наука кандидата Михаил Алексеев-Дапсы, СӨ гуманитарнай чинчийэр институтун сүрүн научнай үлэһитэ, филологическай наука дуоктора Петр Слепцов, М.К.Аммосов аатынан РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үөрэтэр институт дириэктэрэ Гаврил Торотоев, учуонайдар, учууталлар, суруналыыстар, саха тылын туһугар туруулаһар биирдиилээн дьон, төрөппүттэр кытыннылар.
“Көннөрүнүөх тустаахпыт”
Сүрүн дакылааты Михаил Алексеев-Дапсы оҥордо: “Мин аҥаардас таба суруйууну нууччатытар итэҕэстэригэр тохтуом. Новгородов хайдах саҥарарыҥ курдук суруй диэн тускуллааҕа. Ол аата, саҥарар аппарааттара нуучча тылын сабыдыалынан уларыйбатах оччотооҕу дьон саҥарар үгэстэрин, дорҕоон дьүөрэлэһиитинэн олоҕурбута. Иккис курдук, сахалыы сурук аҕата тылбыт айылгытыгар тубус-туора кирииллисэни отой чугаһаппатаҕа. Тыл айылгытын харыстыыр, саха дьылҕатын хараанныыр улуу үлэтин боотурдуу дьулуурун ити өттө эмиэ улуу өтө көрүү буолара илэ көһүннэ. Новгородов кэннинээҕи таба суруйуу үгүс түбэлтэҕэ морфология сокуонугар олоҕуран, хара баһаам тыл нууччалыы суруллар. Ол саҥарарга анамматах сүөргү, толоос таба суруйуубут аны таба саҥарыы быраабылатын солбуйар. Хайдах суруйбутуҥ курдук саҥараҕын. Ол түктэри. Сахалыы саҥарыы үөрүйэҕин эбии сатарытан, мөлтөтөн, нууччалыы саҥарыы үөрүйэҕин күүһүрдэр. Сахалыы таба суруйуу улахан тылдьыттара таҕыстылар да, сүрүн итэҕэстэрэ туоратыллыбатылар. Бастакытынан, нуучча тылыгар чугаһаталлар. Холобур, алмаас – нуучча тыла, аламаас— сахалыы; нуорма – нууччалыы, нуорба – сахалыы; кибитээнсийэ – нууччалыы, битээнсийэ – сахалыы; сопхуос – нууччалыы, сопкуос – сахалыы. Иккиһинэн, быйыл үйэҕэ сахатыйбыт, оннооҕор П.А.Слепцов нуучча тылыттан киирбит тыллары чинчийбит икки кинигэтигэр баар тыллары тылдьыкка киллэрбэттэрэ эмиэ баар. Тылдьыкка киирбэтэх тыл мэлдьэһиллэр, умнуллар, нууччалыы суруйарга, саҥарарга күһэйэр. Холобур, боробуос, бөрөбүөс, эриэлгэн, битээнсийэ, мондьуруонай… Үсүһүнэн, судургутук сахатыйыах саҥа тылдьыт хаһан тахсарын күүппэккэ, сахалыы суруйан иһэр бириинсип суох. Ол хайаан да баар буолуохтаах. Сүүрбэччэни кыайбат сыллааҕыта “көмпүүтэр” диэн олох судургутук суруллар, саҥарыллар тылы суруйтарымаары үтүө үлүгэр этилэр. Билигин дьон саҥаран, суруйан эрэр “кэллиэс” диэн тыллара баар. Ону тылдьыкка киллэрбэтэхтэр. Оннооҕор хаһыакка “колледж” диэн суруйаллар. “Кэллиэс” диэтэххэ олус судургу. Нууччатыйбыт сурук тылыгар, морфология сокуонугар хаайан, дьону кинигэ буукубатынан саҥардан, тыл өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр киирбитин өйдөөн, көннөрүнүөх тустаахпыт», — диэн эттэ.
“Кириллицаны туһанан тылбытын буккуйабыт”
Онтон СӨ Тылы уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын чинчийэр институт кылаабынай научнай үлэһитэ Петр Слепцов: «РФ тыл туһунан сокуонугар биир ыстатыйа баар. Ол ыстатыйаҕа Арассыыйаҕа олорор өрөспүүбүлүкэ тыллаах бары кириллицанан туһаныахтаах диэн этиллэр. Уопсайынан, алпаабыт Федерация Сэбиэтигэр бигэргэнэр курдук балаһыанньаны киллэрбиттэр. Ол иһин ити бэлиитикэҕэ охтон хаалбыт. Биллэн турар, кириллица үчүгэй алпаабыт. Ол гынан баран, итиннэ биир улахан моһуок баар. Кириллицаны туһанан тылбытын буккуйабыт, литературнай тылбыт сайдыытыгар улахан охсуулаах. Ити боппуруоһу норуот бэйэтэ быһаарыахтаах”, — диэн санаатын тиэртэ.
«Дорҕооммутун харыстыахтаахпыт»
РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үөрэтэр институт дириэктэрэ Гаврил Торотоев кэпсэтиини алпаабыттан саҕалыахха наада диэн этэр. Тоҕо диэтэххэ, таба саҥарыы, таба суруйуу төрдө алпаабыппытыгар сытарын быһаарар: «Дьиҥ сахалыы алпаабыттаах буолуохтаахпыт диэн өйдүүбүт. Билиҥҥи алпаабыт – булкаас. 13 нуучча буукубата киирэ сылдьар. Новгородов алпаабытын хос тилиннэрии алпаабыта 20 бүтэй, 20 аһаҕас дорҕоонтон турар. Манна атахтаах мурун «ҋ» дорҕооно киирэр. Бу саха тылыгар эрдэттэн баар көстүү. Ол гынан баран, нуучча кыраапыкатыгар көһөллөрүгэр наадата суох курдук көрөн киллэрбэтэхтэр. Ол түмүгэр, биһиги, аныгы ыччат кыайан арааран истибэппит даҕаны, сурукпутугар даҕаны туһаммаппыт.
Иккиһинэн, буукубалар этиллэр ааттара киирэн биэрдэ. Хайа да саха “г” буукубаны көрөн туран “гэ” диэбэт, “гы” диир. Итинтэн саҕалаан таба суруйуу, таба саҥарыы тупсан барыахтаах.
Үсүһүнэн, билигин тиэрмин боппуруоһа күүскэ турар. Ордук элбэхтик туттар ньымабыт сахатытыы буолар. Нууччалыы тыл дорҕооннорун сахатытан биэрэбит. Холобур, учитель-учуутал. Тиэрмини олохсутуу итинник хабааннаахтык баран эрэр. Дьиҥэр, ити саамай судургу ньыма. Маҥнай итинник буолуохтаах. Онтон солбук көстөрө төһө эрэ кэм буолан баран киирэр. Холобур, “урбаан”, “билим”, “түмэл” диэн тыллар хойут киирдилэр. Сорох дьон холобур, “клавиатура” эҥин курдук тыллары тоҕо тута сахатыппаппытый, сахалыы атын тылынан солбуйбаппытый диир. Ити кыаллыан сөп, тылы айыахха сөп. Ол гынан баран, дьон саҥа тылы ылына охсубат.
Төрдүһүнэн, “ҥ” дорҕооҥҥо улахан болҕомтону уурар буоллубут. Дорҕоон сүүһүнэн сылынан симэлийэр дииллэр. Оттон “ҥ” дорҕооммут көрөн турдахпытына симэлийэн эрэр. Мурун «ҋ» дорҕооно эмиэ ити курдук сүппүт. Онон дорҕооммутун харыстыахтаахпыт, кырамаатыкабыт быраабылаларын чопчулуохтаахпыт», — диэн судургутук, тиийимтиэ гына быһаарда.
“Методикабытын уларытыахха”
М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет культурологияҕа кафедратын дассыана Галина Попова-Санаайа: «Методикаҕа биһиги чахчы сыыһа үлэлии сылдьабыт. Ол үлэлиирбит бииртэн көстөр. Оҕолорбут тылбытын ылымматтар. Сайыннарыылаах үөрэҕи кыра кылааска сыыһа киллэрэр эбиппит. Иккиһинэн, Санкт-Петербурдааҕы лингвистика институтун үлэһитэ биһиэхэ манна кэлэн чинчийии ыыппыта уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар бүтэһик буомнарын 90-с сылларга куоттарбыттара диир. Онон тылларын аны быыһаабаттар диэн наука ыйа сытар. Ол биһиэхэ кэлэрэ эмиэ чугаһаата. Кини мантан тахсар олох судургу суол баарын ыйар – элбэх тылланыы. Чахчы, иккиттэн биирэ эрэ хаалар эбит. Олох көрдөрөрүнэн, халыҥ омук тыла баһыйар. Кэнсиэпсийэ саҕана сахаттан омук тылыгар үөрэтии сүүрээнэ киирбитэ. Онон саха-корейскай, саха-бельгийскэй, саха-французскай оскуолалар аһыллыбыттара. Итилэри кэҥэппэккэ олоробут. Сүрүн бириинсибэ биир – хайа баҕарар омук тылыгар бэйэҥ төрөөбүт тылгыттан айанныахтааххын. Онон билиҥҥи үйэҕэ иккийиэх тылынан оҕобутун хайдах да гынан ылыннарар кыахпыт суох. Педагогтар атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар оскуолалары сабыс-саҥа тугунан эрэ сахсыйыы уурайыах тустаах. Утумнаахтык, уһуннук үлэлиир суолу булуохха», — диэн эттэ.
“Тылы олус сахатытыы оҕону тэйитэр”
Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Иван Мигалкин “институт” диэни “үнүстүтүүт”, “доцент” диэни “дассыан” диир кыаҕым суох, тылы аһары сахатытыы олус ыарахан, бүгүҥҥү кэпсэтии аны 10-20 сылынан оҕолорбут үөрэҕи ылыыларыгар туһуланыахтаах диэн эттэ. Оттон сааһырбыт дьон итини ис сүрэхтэриттэн ылынар кыахтара суох диэн санаатын биллэрдэ. Ону сэргэ, саҥа тахсыбыт “Таба суруйуу тылдьытын” ааҕа-ааҕа “тылым кыайан өҕүллүбэт” диэн быһаарда. Тиэрминнэр олус ыарахаттарыттан оҕолор саллаллар, онон сэрэхтээх диэтэ. Маннык кэпсэтиилэри кырдьаҕастартан буолбакка, эдэр учууталлартан саҕалыыр, кинилэр санааларын истэр наадатын тоһоҕолоон эттэ.
“Сэбиэскэй кэмҥэ диктордары үөрэтэллэрэ”
Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын институтун научнай үлэһитэ Надежда Данилова таба саҥарыыга, таба суруйууга биир бигэ тирэх суоҕун төрүөтүнэн, таба саҥарар дьон суоҕун ыйар. “Сэбиэскэй кэмҥэ диктордары таба саҥарарга үөрэтэллэрэ. Ол эталон этэ. Билигин тэлэбиисэргэ, араадьыйаҕа көннөрү ыытааччылар диэн бааллар. Кинилэр бириинсиптэрэ – тыыннаах норуот тылыгар-өһүгэр олоҕуруу. Онон итиннэ улахан болҕомто ууруллубат. И.Е.Алексеев алпаабытын туһунан биһиги, тыл үөрэхтээхтэрэ институкка өссө 2014 сыллаахха мустан кэпсэппиппит. Ити алпаабыты эбии үөрэхтээһиҥҥэ (факультативнай үөрэх ситимигэр) туттуохха, таһаарыахха диэн буолбута. Билиҥҥи саха тылыгар туттулла сылдьар алпаабыты уларытар наадата суох диэн быһаарыы ылыныллыбыта”, — диэтэ.
“Сахалыы билбэттэрэ – бэйэлэрин кыһалҕалара”
Ил Түмэн дьокутаата Петр Аммосов: “18 сааспар диэри тыа сиригэр олорбут, нууччалыы “чоот” да диэни билбэт киһи, оннооҕор мин тылым баайын 30 бырыһыана нууччалыы буолла. Куорат сиригэр олорор дьоҥҥо сахалыы тылы хайдах гынан иҥэриэххэ сөбүй? Маҕаһыыҥҥа күн аайы туттар тылбыт, атыылаһыллар килиэппит, арыыбыт этикетката тоҕо нууччалыы-сахалыы суруллубатый? Урбаанньыкка биллэн турар, ночооттоох буолуо эрээри, сокуонунан бигэргэммэтий? Оччотугар дьон кыһалҕаттан даҕаны үөрэниэх этэ. Биһиги эмиэ бэйэбит төрөөбүт тыллаахпыт эбээт. 40-50 сыл олорон баран сахалыы билбэт буоллахтарына, ол бэйэлэрин кыһалҕалара”, — диэн санаатын тиэртэ.
«Атын омугу сахалыы саҥардар ирдэммэт»
М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэрэ Виктор Михайлов сахалыы тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтэ иликпитинэ таба саҥарыы даҕаны, таба суруйуу даҕаны суолтатын сүтэрэр диир. “Сахалыы көҥүллүк саҥарар усулуобуйабытын тэрийиэхтээхпит. Ол аата сахалыы саҥарарбытын өйдүүр дьону элбэтиэхтээхпит. Сахалыы саҥарар атын омук дьонун буолбатах. Мин тылбынан саҥарарбын атыҥыраабат, ону өйдүүр уонна бэйэтин тылынан хоруйдуур дьону үксэттэхпитинэ эрэ, биһиги кимтэн да кыбыстыбакка санаабытын сахалыы этэ, быһаарса сылдьыахпыт. Биһиги атын омук дьонун саҥарда сатыыбыт. Билиҥҥи үйэҕэ саҥардар наадата суох. Истэн ким туһунан кэпсэтэрбитин өйдүүр буолла да сөп. Оччоҕо мин кимтэн да кыбыстыбакка сахалыы саҥарар, кэпсэтэр кыахтанабын. Онон саҥардан күлүүгэ-элэккэ ыыппакка, өйдүүрүн эрэ ситиһиэххэ“, — диэн эттэ.
“Тылбыт өлөр туруктаах”
РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үөрэтэр институт бэрэпиэссэрэ Гаврил Филиппов: “Санаайа сөпкө эттэ. Тылбыт сүтэр, атын тылга көһөр турукка тиийэн турабыт. Отто Бетлингк биһиэхэ тоҕо эрэ булкаас алпаабыты оҥорон биэрбэтэх ээ. Дьиҥнээх сахалыы алпаабыты оҥорон биэрбитэ. Булкаас алпаабыт сэбиэскэй кэмҥэ киирбитэ. Биһиги кириллицанан да буолбутун иһин, бэйэбит туспа алпаабыттаах буолуохтаахпыт. Дьиҥнээх сахалыы. Оччоҕо эрэ сурукпут тылын салайан, тэрийэн барыахпыт, тылы саҥарыы сөбүн-сыыһатын быһаарар кыахтаахпыт. Билиҥҥи курдук булкаас алпаабыттаах сырыттахпытына, дьаалытынан салҕанан бара туруоҕа. Тылы дьиҥнээхтик көннөрөр, тыыннаах оҥорор туһунан кэпсэтиэх тустаахпыт”, — диэн быһаарда.
Түмүк
Түмүккэ Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэҕэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева Е.Х.Голомаревалыын тыл туһунан сокуоҥҥа быйыл “Правила совершенствования алфавита утверждается Правительством РС(Я)” диэн саҥа уларытыы киллэрбиттэрин иһитиннэрдэ. Тыл сайдар суолун тобулар кэммит кэллэ диэн Тыл сэбиэтигэр бэйэбит этиилэрбитин киллэриэхпит уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы А.П.Дьячковскайы кытта көрсүһүү былааннанарын, үлэ салгыы барарын ыйда. Бары күүспүтүн, санаабытын сомоҕолоон, алпаабыкка, таба суруйууга, саҥарыыга үлэлэһиэхпитин наадатын эттэ.
Тус бэйэм, тустаах мунньах кэнниттэн икки суолу бэлиэтиэм этэ. Бастакытынан, аныаха диэри тыл тула туруулаһар, үлэлэһэр дьон тус-туһунан туойа сылдьаллара сөхтөрөр. Инньэ гынан, биир түмүккэ кэлбэппит чахчы. Маны чахчы үүннүүр-тэһиинниир бас-көс киһи наада быһыылаах.
Иккиһинэн, И.Е.Алексеев-Хомус Уйбаан алпаабытын (бырайыагын) тыл үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрин истэригэр эрэ дьүүллэспэккэ, тыа сиригэр олорор дьиҥнээх сахалыы тыллаах кыра-хара дьоҥҥо тиэрдэн, кинилэр санааларын эмиэ истиэх баара.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru