Саха сүөһүтүн үрдүк аатыгар

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Айсен Николаев иллэрээ сыл таһаарбыт өрөспүүбүлүкэ 2024 сылга диэри сайдыытын чопчулуур биэс ыйааҕыттан биирдэстэрэ тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларыгар анаммыта.

Сайылык күнэ

Бу ыйаахха Ил Дархан нэһилиэнньэни бэйэ оҥорон таһаарбыт аһынан-үөлүнэн хааччыйыы таһымын үрдэтэр, сүөһү-сылгы ахсаанын элбэтэр сыалы туруорбута, ол иһигэр саха ынаҕын ахсаанын биир тыһыынчаҕа тиэрдэргэ эппитэ. Ону таһынан, эти-үүтү оҥорууга сайылык суолтатын үрдэтэр, онно быһаччы үлэлиир-хамсыыр дьоҥҥо болҕомтону уурар сыалтан, ыам ыйын 22 күнүгэр бэлиэтэнэр Сайылык күнүн олохтообута.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы Сайылык күнэ былырыын Хаҥалас улууһун Улахан Ааныгар бэлиэтэммитэ. Быйылгы Сайылык күнэ Горнай улууһун Одуну нэһилиэгин Чычаас диэн алааһыгар, «Саха сүөһүтэ» хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэтин салаатыгар «Кылыс» хаһаайыстыбаҕа саҥа тутуллубут сайылыгы арыйыы сиэригэр-туомугар ананан ыытылынна.

Үлэ дьонун үөрүүтүн үллэстэ «кылыстарга» Ил Дархан Айсен Николаев, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин салайааччыта Александр Артемьев, Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев ыалдьыттаатылар. Аныгы олох ирдэбилинэн толору хааччыллыылаах саҥа сайылыктаммыт хаһаайыстыба саха сүөһүтүн ууһатан иитэр үлэтэ-хамнаһа сайда-үүнэ турдун диэн, Ынахсыт сэргэтин туруордулар.

Одуну нэһилиэгин ытык-мааны дьоно-сэргэтэ, күндү доҕоттор, бастатан туран, бука барыгытын бүгүҥҥү үөрүүлээх күнүнэн, Ньукуолун күнүнэн, Сайылык күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиирбин көҥүллээҥ! – диэтэ Айсен Николаев. – Былыр-былыргыттан саха киһитэ уһун, тымныы кыһын кэнниттэн, от-мас тыллыыта, самаан сайын кэлиитэ олох биир чыпчаалын ааспытын үөрэн-көтөн бэлиэтиир, күндүтүк саныыр бырааһынньыгынан сүөһүтүн-сылгытын илдьэ сайылыкка тахсыыта буолар. Биһиги бүгүн манна саханы саха дэппит төрүт сүөһүбүт үрдүк аатыгар сэргэ туруордубут, миэстэҕэ ыытыллар үлэни-хамнаһы билистибит. Саха ынаҕа үүтэ-этэ кыра диэн атарахсытыллан, 1960-с сыллартан симменталь уонна холмогор боруода сүөһүлэр маассабайдык аҕалыллыбыттара. Ол түмүгэр, ахсаана быста аҕыйаан баран, ааспыт сүүрбэччэ сыл устата ыытыллыбыт былааннаах үлэ түмүгэр эстэр кирбииттэн таһаарыллан эрэр. Төрүт сүөһүбүтүн ууһатан иитэр үлэ «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин алта салаатыгар, ол иһигэр бу Одуну нэһилиэгэр, тэриллэр. Билигин төрүт сүөһүбүтүн өссө элбэтэн, аҕыйах сүүс буолбакка, тыһыынчанан ахсааннаах оҥорон, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн киэҥник тарҕатан, «сахалар чахчы бэйэлэрэ төрүт сүөһүлээхтэр-сылгылаахтар» дэтэн, аан дойдуга биллэммит уонна онон киэн туттаммыт, бородууксуйа оҥорор таһымҥа таһаарыахпытын уонна ис-тас туризмы сайыннарыыга көдьүүстээхтик туһаныахпытын наада. Күндү доҕоттор, таһаарыылаах үлэҕит иһин махтанабын, өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабын. Тыабыт сирэ сайдан истин, дьоммут-сэргэбит байылыат олохтоннуннар, сүөһүбүт-сылгыбыт элбии турдун. Бырааһынньыгынан!

Салгыы Ил Дархан төрүт сүөһүнү иитиигэ таһаарыылаахтык үлэлиир, бастыҥ көрдөрүүлээх салаалар салайааччыларыгар: «Кылыс» хаһаайыстыба салайааччыта Павел Корякиҥҥа уонна Нам улууһун Таастаах нэһилиэгэр баар салааны салайар Ольга Аргуноваҕа «Махтал суругу» туттарда. «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин салайааччы Александр Артемьев саҥа олохтоммут «Саха сүөһүтэ сайдарыгар үтүөлэрин иһин» түөскэ кэтиллэр бэлиэни тэрилтэ бэтэринээр бырааһыгар Мария Ягловскаяҕа уонна «Кылыс» үлэһитэ Иван Петровка туттарда.

«Кылыс» – үлэҕэ бастыҥ

2008 с. тэриллибит «Кылыс» хаһаайыстыба «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин биир бастыҥ үлэлээх салаата буолар. Бастаан тэриллэригэр Таастаахтан аҕалыллыбыт 82 сүөһүтүн, ол иһигэр 28 ынаҕын көрөн-истэн, элбэтэн, ааспыт уон икки сыл устатыгар барыта 116 сүөһүнү тэрилтэ салааларыгар уонна улуустар хаһаайыстыбаларыгар тарҕаппыт. Быйыл Сүлдьүкээргэ тэриллибит саҥа салааҕа 41 сүөһүнү биэрбит.

«Кылыс» саха сүөһүтүн киэҥ эйгэҕэ таһаарарга эмиэ үлэлиир. Ол курдук, сыллата ыытыллар тыа хаһаайыстыбатын өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапка-дьаарбаҥкатыгар, Туймаада ыһыахтарыгар көхтөөхтүк кыттар. Быыстапка-дьаарбаҥка павильонугар итиэннэ ыһыах күөх чэчиринэн симэммит түһүлгэтигэр Далбар Хотуттар оҕолоох ынахтары сиэтэн киирэллэрэ хайдахтаах кэрэ көстүүнү үөскэтэрий? Үгүс киһи дьиҥнээх саха сүөһүтүн онно илэ көрөрө саарбахтаммат. «Тыгын Дархан» уонна «Тойон Кыыл» курдук саха төрүт олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр киинэлэргэ «Кылыс» сүөһүлэрэ уһуллубуттара. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ былырыын «Көмүс күһүн-2019» Бүтүн Арассыыйатааҕы агропромышленнай быыстапкаҕа Саха сирин устуоруйатыгар аан бастаан биир оҕолоох ынаҕы кытары атыыр оҕуһу мантан илдьэн киэҥ сэҥээриини ылбыта. Быыстапка кэнниттэн ол ынахтаах оҕуһу Доруобуйа институтун учуонайдара саха сүөһүтүн бородууксуйатын иҥэмтиэлээх эттиктэрэ киһи доруобуйатыгар туһатын чинчийэр сыаллаах илдьэ хаалбыттара.

Кэскили түстүүр кэпсэтиилэр

Айсен Николаев хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын билистэ, сайылык саҥа тутууларын, титииги уонна үлэһиттэр олорор дьиэлэрин, күрүөнү-хаһааны итиэннэ саҥардыллыбыт тирэхтээх үрдүк күүрүүлээх электро-уот ситимин иҥэн-тоҥон көрдө. Аргыс сибээс, интэриниэт холбоммутун хайҕаата.

Былырыын Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сайылыкка анаан үс мөлүйүөн солкуобай харчыны көрбүтэ, онон бу сайылыгы тутуннубут, – диэн кэпсээтэ хаһаайыстыба салайааччыта, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Павел Корякин. Күн бүгүн барыта 116 сүөһүлээхпит, ол иһигэр 36 ыанар ынахтаахпыт, онтон 34 ынах төрөөтө. Сайылыкка ыам ыйын 11 күнүгэр көһөн тахсыбыппыт, мантан Маҕарас бөһүөлэгэ түөрт көс ыраах, инньэ гынан, саха сүөһүтүн уопсай сүөһүгэ холбообокко, туспа тутар технологияны тутуһабыт.

Ыанньыксыт Вера Лазарева билигин ынахтары күҥҥэ биирдэ ыыбын, мэччирэҥ үчүгэйдик көбөөтөҕүнэ, иккитэ ыам, кыстык этэҥҥэ буолан, сүөһүбүт да, ньирэйдэрбит да туруктара үчүгэй диэтэ. «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин технолога Александра Жиркова саха ынаҕын үүтүн ураты хаачыстыбатын уонна саха дьонун иммунитетын бөҕөргөтөр, араас ыарыыларга утарсар кыаҕын күүһүрдэр уратытын туһунан кэпсээтэ, бородууксуйаны оҥорууга ылсыы биир сүрүн сорук буоларын бэлиэтээтэ. Александр Артемьев «Саха сүөһүтэ» хааһына тэрилтэтэ үлэтин-хамнаһын, инники былааннарын билиһиннэрдэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сыллаах, Максим Аммосов төрөөбүтэ 125 сыллаах үбүлүөйдэрин көрсө, Ил Дархан «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕын олоххо киллэриигэ улахан үлэ тэриллэн эрэр эбит.

Туох-ханнык иннинэ баазаны бөҕөргөтүүгэ хамсааһын тахсыбыт. Ол курдук, быйыл икки саҥа сайылык «Кылыска» уонна Аммаҕа баар салааҕа тутуллубут. Таастаахха 150, Сүлдьүкээргэ 200 сүөһү киирэр толору хааччыллыылаах комплекстар тутууларын инвест-үбүлээһиҥҥэ киллэртэрэн, кыстыгы көрсө ситэриллиэхтээх, Таастаах комплексыгар гааһы киллэрии үбүлээһинэ быһаарыллыахтаах. Саха сүөһүтүн генофондатын харыстааһын, сайыннарыы үлэтин наукаҕа тирэҕирдэн, Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун учуонайдарын кытары саха сүөһүтүн бородууксуйата киһи доруобуйатыгар, иммунитеты бөҕөргөтүүгэ сабыдыалын чинчийэргэ итиэннэ сэлиэксийэ үлэтин сааһылыырга, үчүгэй хаачыстыбалаах саха боруода оҕустарын сиэмэлэрин сиэмэ бааныгар мунньарга туһаайыллыбыт бырайыак оҥоһуллубут. Онон, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна Нам улууһун дьаһалтатын кытары бииргэ үлэлээн, Намҥа, Таастаах салаатын баазатыгар “Саха сүөһүтүн киинэ” научнай стационар арыллара былааннанар. Одуну нэһилиэгэр өбүгэлэрбит ХХ үйэ саҥатыгар диэри хайдах дьаһанан-тэринэн олорбуттарын көрдөрөр, кыстык балаҕаннаах, 180 сүөһү киирэр хотонноох, араас хаһаайыстыбаннай тутуулардаах, саха сүөһүтүн үүтүн уонна этин астаан амсатар, атыылыыр сирдээх этнографическай-туристическай комплекс тэриллиэхтээх. Ону таһынан, төрүт сүөһүбүт иитиллэр эйгэтин кэҥэтэн, Бүлүү эргин улуустарга тарҕатар сыалтан, биир салааны Ньурбаҕа тэрийэр сорук турар эбит.

Олег Марков, Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыскаларга Андрей Сорокин (СИА) түһэриилэрэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0