Академик Петр Алексеевич Слепцовка, сэмээр аҕай…
Дьиҥэр, Кини үтүөтүнэн, Орто дойдуга саха омук оҕото ХХ үйэ ортотуттан аныгы күҥҥэ диэри: “Мин якут буолбатахпын — сахабын!”- диэн киэн туттан, Улуу айылҕа иитэн таһааран, биһиги дьон саҥарар саҥабыт баар буолбут сирэ-дойдута диэбитэ ырааттаҕа. Киһи барахсан, дойдутун үүнэр үүнээйитинэн, көтөр- сүүрэр араас эгэлгэтинэн иитиллэн, тылланан-өстөнөн, баар буолбуппутун этигэр-хааныгар иҥэрбитэ чахчы. Орто дойду атын оҕолоро, биһиги дьукаактарбытыттан ураты уһун муруннаах, антах харахтаах бу сиргэ таҥаранан улуу айылҕанан ананан төрөөбөтөх сирэ буоларын, кини ииппит учуонайдара дакаастаабыттара ырааттаҕа. Ол курдук, үөһээ айыылар улуу тымныы, кылгас кэмҥэ түһэн ааһар сыралҕан итиилээх сир Ийэ “сүрэҕэр” эһиги эрэ маннык тыллаах-өстөөх, майгылаах-сигилилээх дьон олорон сайдыҥ диэтэҕэ булуо. Дьэ, ол иһин, онтон ситимнээн, саха омук араас уодьуганын биллэрэр, майгыбытыгар-сигилибитигэр сөп түбэһэр саҥарар саҥатын үөрэтэн, бэйэтин биир санаалаахтарын түмэн, Петр Алексеевич Слепцов 1972 сыллаахха “Якутско — русский словарь” диэн ыйынньыгы сүбэлээн-амалаан, саха нууччалыыга, нуучча саха тылын туһаналларыгар, оччолорго сүдү туһалааҕы, таһаарбыттара. Петр Алексеевич тус бэйэтэ эт мэйиитин элэтэн, оҕолуу бүөбэйдээн, төһө ахсааннаах кинигэни, ол иһигэр хас биирдиибитигэр суолталаах ыйынньыктары, санаа атастаһар иһэ истээх боппуруостарга араас таһымнаах тыллары, этиилэргэ туттуллар тыллары сүүмэрдээбитин, көрсүһүүлэргэ эппитин- тыыммытын, сүүһүнэн ыстатыйаларынан этиилэрин бигэргэтэн суруйбутун түмэн кэпсиир кыаллыбатын билэбит. Ол эрээри, Петр Алексеевич өбүгэлэрбит чочуйан хаалларбыт тылларын-өстөрүн, суруйааччыларбыт уус-уран айымньыларын тылларын үөрэтэн, сайыннаран, наука таһымыгар таһааран, Аан дойду норуоттара биһигини, алмаастаахпытынан эрэ буолбакка, якут дэппэккэ САХА дэттэрэр сүҥкэннээхэй үлэлэригэр сүгүрүйэр эрэ кыахтаахпыт. Ол үлэлэриттэн бу кылгас ыстатыйабытыгар тылы үөрэтэр наука үрдүкү кыайыытынан, Петр Алексеевич эрэдээктэрдээбит, 1999 сыллаахха хомуйан таһаарбыт “ТӨЛКӨНҮ ТҮСТҮҮР ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ” диэн кинигэтин ааттыахпытын баҕарабыт.
Кини киэҥ билиитин учууталлары бэлэмнииргэ уонна кини сындалҕаннаах үлэтин салҕыыр учуонайдары хандьыдаат уонна дуоктар буолалларыгар суолларын ыйан, сүбэлээн-амалаан үлэлэһэргэ анаата. Өр сылларга ГЧИ Саха тылыгар, литературатыгар уонна устуоруйатыгар отделын салайда. Элбэх учуонай түмсүүлээх көхтөөх үлэлэрин сатабыллаахтык иилээн-саҕалаан, түөрт уонтан тахса сыл үс мөлүйүөнтэн тахса карточкаларга мунньуллубут быһаарыылары түмэн, 2004 сыллаахтан үлэлээн, “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта” диэн үлэни Новосибирскай куоракка 2018 сыл сэтинньитигэр 3000 ахсаанынан бэчээттэтэн, күн сирин көрдөрдө. Кинигэ, төрөөбүт тылларын таптыыр сахалар кинигэлэрин долбуурун булан, үөртэ. Бу тылдьыт тахсыытын дьиҥнээх саха бухатыырын хорсун быһыытыгар тэҥниэххэ сөп.
Бу үлэ, түүр омук тыла тарҕаммыт бары араҥатыгар, олор истэригэр атын омук буолан олордоллор даҕаны, бары үөрэ-көтө туһаныахтарыгар ис дууһабытыттан итэҕэйэбит. Ол итэҕэлбит, үөрүүбүт-көтүүбүт өссө биир түгэнтэн күүскэ сириэдийдэ. Дууһабытын угуттатта. КАЗАХ омук тылга академията ити тылдьыты биһирээн, дириҥник сыаналыырын бэлиэтээн, улахан тылдьыт эрэдээктэрин Петр Алексеевич Слепцову сэтинньи саҥатыгар бэйэтигэр ыҥыран, кыһыл көмүс түөскэ кэтиллэр мэтээлинэн наҕараадалаата.
1994 сыллаахха аан дойдуга биллэр АХШ академията, Петр Алексеевич үлэтин дириҥник сыаналаан, ити академия дьиҥнээх чилиэнинэн ылбытын туһунан биллэрии ыыппыта. Хомойуох иһин, биһиги убайбыт килбигэ таайан, бэйэтигэр сонно тиийэр үбэ суоҕуттан, туоһуну кыһыл илиитигэр тута барбатаҕа. Хайҕал, сүгүрүйэр тыл сүгэһэрдээх ити академия докумуона кинини булбута. Ол үөрүүтүн үллэстибит кэмнээхпит, умнубаппыт.
Хоту дойду хоодуот-хоһуун уола ситиэхпин ситтим диэн олорон биэриэ суоҕа. Айбыт Айыылартан өссө даҕаны “Өйөөҥ, көрүҥ-истиҥ !”— диэн көрдөһүөхпүт. Өссө да санаабытыҥ курдук дьоллоох суол олоххун салҕаатын. Биһиги ыал истиҥ эҕэрдэбит, киэн туттар иһирэх санаабыт куйаар ситимин эргийэ көттүн.
Төрөөбүт Халымабыт төрүт САХА омук олохсуйан үөскээбит түөлбэтэ элбэх чулуу дьону үөскэтэн, иитэн таһаарбыта. Аны да САХА омук сүппэтигэр, чэчирии сайдарыгар чаҕылхай ыччаттарын алгыы туруо диэн эрэнэбит.
Иннокентий СУХОМЯСОВ,
РФ Суруналыыстарын
сойууһун чилиэнэ, кыраайы
үөрэтээччи,
Орто Халыма улууһа
Хаартыскаҕа: академик Петр Алексеевич Слепцов (ортоку) үлэ бэтэрээннэрэ Е.Г.Белоногованы уонна И.Н.Сухомясовы кытта.