Ржев-Вязьма плацдармын 20 көс усталаах кыраныыссатын фашистар “өстөөх кыайан ылбат бөҕөргөтүнүүтүнэн”, “Москваҕа саҥаттан саба түһүү плацдармынан” ааттаабыттара.
edersaas.ru
Суруйааччы Илья Эренбург: “Ржев – аан. Илин даҕаны, арҕаа даҕаны аһыллыан сөп” диэн суруйбута. Оттон Адольф Гитлер: “Ржеви былдьатыы – ол аата нууччаларга Берлиҥҥэ суолу аһыы”,— диэн бу туһаайыынан кыргыһыыларга муҥутуур суолта биэрэрэ. Ржевтээҕи-Вязьматааҕы кыргыһыылар бары кыттыылаахтарын “Кириэс” уордьанынан наҕараадалыырга эрэннэрбитэ.
Киһи аймах Ржевтээҕи кэйгэллэһии курдук кырыктаах, хаан тохтуулаах кыргыһыыны көрө илигэ. Ржев иһин кыргыһыылары А.М.Василевскай, Г.К.Жуков, И.С.Конев курдук улуу полководецтар, Сэбиэскэй Сойуус маршаллара хамаандалаан салайбыттара бу хайысха стратегическай, бэлитиичэскэй уһулуччу суолталааҕын бигэргэтэр.
Төрөөбүт Эҥсиэлилэрин буорун илдьэн
1941-1945 сылларга Аҕа дойду Улуу сэриитигэр тыһыынчанан саха саллааттара Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр олохторун толук уурбут сирдэринэн Тверь уобалаһын Ржев куората буолара историяттан биллэр. Кинилэр ааттарын үөрэтии уонна үйэтитии 1980 сыл кэнниттэн күн бүгүнүгэр диэри ордук күүскэ бара турар.
1985 сыллаахха Нам оройуонуттан Ржевкэ аҕалара өлбүт И.С. Шарапов, Н.Л.Павлов, Ржев аннынааҕы кыргыһыылар кыттыылаахтара Д.Г.Дураев, А.М. Федоров, С.И. Кутуков уонна суруналыыс Т.Т. Халыев састааптаах дэлэгээссийэ Кыайыы 40 сыллаах үбүлүөйүгэр Ржев куоракка тиийэн кыттыбыттара. Кинилэр онно саллааттар уҥуохтарыгар Нам сириттэн төрөөбүт буордарын илдьэн куппуттара. Онно охтубут саха буойуннарын кэриэстэригэр пааматынньык тутуутун быһаарсыбыттара. Онтон саҕаламмыта, Ржевтээҕи Мемориал устуоруйата.
ССКП Намнааҕы райкома пааматынньык бырайыагар куонкурус биллэрбитигэр, Намнааҕы педагогическай училище преподавателэ Михаил Романович Петухов үлэтэ бастаабыта. Инньэ 1987 сылтан саҕалаан, элбэх сыллаах сыралаах үлэ түмүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев быһаччы дьаһалынан, көмөтүнэн 1994 сыллаахха атырдьах ыйыгар Мемориал тутуллан бүтэн, үөрүүлээхтик аһыы буолбута. Онно Саха сириттэн улахан дэлэгээссийэ, ол иһигэр Намнааҕы бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ, сэрии кыттыылааҕа Афанасий Протопопов, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын бэрэстэбиитэллэрэ, Саха сирин Москваҕа бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин чилиэннэрэ кыттыбыттара. Мемориал Ржев куораттан 17 биэрэстэлээх Филькино дэриэбинэ аттыгар, Москва-Осташков Сойууһунай суолталаах массыына суолун кытыытыгар тутуллубута.
2002 сыллаахха муус устар ыйга Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев Нам сэлиэнньэтигэр оройуон актыыбын кытта көрсүһүүтүгэр: «Мин Ржевкэ тахса сырыттым. Мемориал эмсэҕэлээбит-кээһэммит. Ржевтэр Мемориалы Нам киэнэ дииллэр. Онон эһиги, намнар, Мемориалы хаттаан тупсаран оҥорууну тэрийиэххитин наада», – диэн улахан соругу туруорбута. Сонно тута, баһылык Альберт Николаевич Дьяконов: «Ити хаттаан, саҥардан оҥоруу боппуруоһунан эн дьарыктанаҕын», – диэн сорудаҕы миэхэ туһаайбыта.
Мемориал иккис тыына
Кырдьыгынан эттэххэ, мин туохтан саҕалыырбын, хайдах ылсыахпын олох билбэт этим. Хата, дьолго диэбит курдук, ол күннэргэ куоракка Москваттан кэлэ сылдьар, I Хомустаах оскуолатыгар үөрэппит үөрэнээччим, «АЛРОСА» АК алмааһы атыылыыр тэрилтэтин салайааччы Ньургун Тимофеевы кытта дьыалабыай көрсүһүүлээх этим. Онно Ржев Мемориалын туһунан бэрэсидьиэн сорудаҕын кэпсээбиппэр, кини хап-сабар: «Ити боппуруоһунан ыкса дьарыктаныахпыт», – диэбитигэр, мин чахчы ис сүрэхпиттэн үөрэн өрө көтө түспүтүм.
Ол курдук, ыам ыйын 16 күнүгэр, Мемориал ааптара Михаил Петуховтуун иккиэн Москваҕа көттүбүт. 19 чыыһылаҕа Ньургун Семенович тэрээһининэн Саха сириттэн, Нам оройуонуттан Москваҕа үөрэнэр устудьуоннар, Ржев оройуонун салалтата – баһылык Виктор Стрекалов, Тверь куораттааҕы «Саха Аймах» уопсастыба бэрэссэдээтэлэ, сэрии бэтэрээнэ Иннокентий Трифонов, куорат уопсастыбаннаһын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах аахсыйа ыыппыппыт.
Ыам ыйын 24 күнүгэр Москватааҕы Саха сирин бэрэстэбиитэлэ Николай Ермолаев дьаһалынан сүбэ мунньахха Мемориалы уларытан оҥоруу, храм-чочуобунаны тутуу туһунан уураах ылыныллан, боротокуол оҥоһуллубута. Сити курдук Мемориалы тупсаран оҥоруу үлэтэ саҕаламмыта.
Маны таһынан чочуобуна тутуллубута. Бу барыта 2002-2005 сылларга ыытыллыбыта. Ити үс сыллаах үлэни Москва-Ржев өттүгэр Сидор Иванович Нестеров, манна, Дьокуускай-Нам өттүгэр, биһиги – Николай Горохов уонна Михаил Петухов үүннээн-тэһииннээн, сүүрэн-көтөн ыыппыппыт.
Мемориалы тупсаран оҥорууга өрөспүүбүлүкэбит, бырабыыталыстыбабыт салалталара, Тутуу министиэристибэтэ, Москватааҕы бэрэстэбиитэлистибэ, Ржев оройуонун уонна куоратын салалталара кыттыбыттара.
Элбэх уураахтар ылыллыбыттара, хардарыта суруйсуулар-туруорсуулар ыытыллыбыттара. Үбүлээһин, бырайыактааһын, сакаасчыттары, бэдэрээтчиттэри быһаарыыга үгүс сүүрүү-көтүү, сүбэлэһиилэр, быһаарыылар ситиһиллибиттэрэ.
Тупсаран оҥоруу ыытыллыытыгар, бастатан, Мемориал сүрүн оҥоһуга оннунан хаалларыллыбыта, кыра өрөмүөн эрэ үлэтэ барбыта.
Иккиһинэн, 346 сэриигэ өлбүт саха буойунун ааттара суруллубут паннолар көтүрүллүбүттэрэ. Ол оннугар 667 буойун ааттара гранит билиитэлэргэ суруллан туруоруллубута.
Буойуннар испииһэктэрэ 960 киһиэхэ тиийбитэ (сэрии бэтэрээнэ, «Өйдөбүнньүк» кинигэ редколлегиятын чилиэнэ Иван Михайлович Павлов оҥорбута) эрээри, «Память» тэрилтэ быһаарыытынан, онно өлбүт эрэ буойуннар ааттара киирэр диэн, испииһэккэ Ийэ дойдуларын көҥүлүн иһин сырдык тыыннарын толук уурбут 667 буойун аата киллэриллибитэ.
Үсүһүнэн, тупсаран оҥоруу саамай сүрүн үлэтэ — чочуобуна тутуута 2005 сылга, Кыайыы 60 сылыгар бүтэриллибитэ.
Ити үөһэ ааттаммыт реконструкция иһинэн ыытыллыбыт үлэлэр бары олус элбэх бириэмэни, сыраны эрэйэллэр этэ. Ржев-Вязьма плацдармын кыргыһыыларыгар 1941-1943 сылларга икки тыһыынчаҕа чугаһыыр Саха сириттэн ыҥырыллыбыт буойуннар олохторун толук уурбуттарын, сырдык кэриэстэрин үйэтитэр баҕа өрөспүүбүлүкэ, Бэрэстэбиитэлистибэ, Ржев салайааччыларын, Москватааҕы сахалар түмсүүлэрин, тупсаран оҥоруу үлэтин тэрийээччилэри, толорооччулары, барыбытын угуйар этэ.
Инньэ гынан, 2005 сыл ыам ыйыгар тупсарыллан оҥоһуллубут Мемориал үөрүүлээх аһыллыытыгар Москваттан, Тверьтэн ыалдьыттар: салайааччылар, тутааччылар, таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ, Ржев олохтоохторо мустубуттара, өрө көтөҕүллүүлээх быһыыга-майгыга Мемориал арыллыытын аалай лиэнтэтэ быһа кырыллыбыта.
Билигин Ржев куорат уонна Нам оройуонун салалталарын күүстэринэн, Кыайыы 75 сылыгар өссө 500-чэ буойун ааттара эбии киллэриллиилэрин үлэтэ бара турарын истэн ис сүрэхтэн үөрэбит.
Ити уларытыы, тупсарыы сүҥкэн үлэлэрэ ситиһиилээхтик баран, Мемориал иккис тыынын ылан ситэн-хотон, киэркэйэн дьэндэйбитигэр саамай хамсатар күүһүнэн Ньургун Семенович Тимофеев кыаҕа, таһыма, аныгылыы эттэххэ, харизмата быһаарыылаах оруолу ылбыта.
Сибээс бөҕөргүүр, сыһыан дириҥиир
Сүрдээх элбэх араас кыахтаах, таһымнаах дьоннор бу үлэҕэ кыттыбыттара. Ол курдук, Андрей Федотов, Василий Колмогоров, Геннадий Корнилов, Семен Назаров уо.д.а. Манна, Дьокуускайга, А.И.Ильин, Михаил Керемясов, В.П.Бабак уо.д.а.
Ити кэмнэргэ саха биллэр суруналыыһа уонна драматура Семен Ермолаев-Сиэн Өкөр икки чаастаах документальнай видеосурунааллара уһуллан, таҥыллан “Саха” НКИХ-нан уонна Ржевкэ тэлэбиидэнньэнэн эфиргэ тахсыбыттара.
Саха биир биллиилээх сэрии историятын үөрэтээччи, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, сэрии бэтэрээнэ Иван Павлов «Сахалар Ржев, Вязьма кыргыһыыларыгар» диэн кинигэтэ икки тылынан тус- туспа тираһынан тахсыбыта.
Билигин, 2020 сыл саҕаланыытыгар, Улуу Кыайыы 75 сылынан биһиги бөлөхпүт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев аатыгар этиибитин, туруорсуубутун киллэрбиппит. Бу туруорсууларбыт кэтэһиннэриитэ суох уонна чуолкайдык Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүн тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэт болҕомтотугар киирэн, туруорсар боппуруостарбыт: телесурунаал III чааһа тахсыыта, Иван Павлов кинигэтин саҥардан таһаарыы, Ржев куорат босхолонуутун 77 сылыгар аналлаах үөрүүлээх тэрээһиннэргэ кулун тутар 3 күнүгэр кыттыы боппуруостара үлэҕэ ылыллан, быһаарыллан иһэллэриттэн олус үөрэбит уонна астынабыт.
Николай Горохов, 2002-2005 сылларга Ржевтээҕи Мемориалы хаттаан тупсаран оҥоруу үлэлэрин тэрийээччи, оччолорго Нам улууһун баһылыгын солбуйааччы, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Нам улууһун, I Хомустаах нэһилиэгин бочуоттаах гражданина.