Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, Саха сириттэн, бүтүн Сибииртэн да буолуоҕа – Потсдамскай кэмпириэнсийэ уонна Нюрнбергскэй процесс соҕотох кыттыылааҕа, Бүлүүттэн төрүттээх Василий Давыдович ИВАНОВ “Мин эргиллиэм, ийээ!” (“Я вернусь!”. 2011) кинигэтиттэн быһа тардыыны бэчээттиибит.
27 БАҺА. БЕРЛИН.
… Муус устар 26 күнүгэр номнуо Берлин киинигэр баар буола түспүппүт. Биһиги отут киһилээх бэрээдэги көрөр этэрээппит Бранденбург боруотатынан киирбитэ. Иннибитигэр Рейхстаг көстүбүтэ, манна Тас дьыалаларга министиэристибэ баара уонна хаһан эрэ ньиэмэс парламена мунньахтыыра. Биһиги рейхсканцелярияны уонна Оборуона министиэристибэтин номнуо баһылаабыппыт. Сорукпут — былдьаммыт докумуону харабыллааһын. Штандартен-фюрер хоһугар харабыл олохтообуппут.
Муус устар 27 күнүгэр Рейхстагка кимэн киириигэ кыттыбыппыт. Бу өйдөөтөххө, командование Рейхстаг үрдүнэн кыһыл былааҕы бастакынан анньыбыт киһиэхэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа үрдүк ааты ылбычча эрэннэрбитин ылына охсон, хас да бөлөхтөн сүүрбэччэ-отучча киһи өлбүтэ. Ити курдук, Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспит, өстөөх тиһэх буулдьатыгар төбөлөрүн уурбут байыастары ис дууһабыттан аһыммытым. Кинилэр бииртэн-биир Рейхстагка сүүрэн кэлэн, биир илиилэригэр былаахтаах, атыныгар аптамааттаах, өлөн испиттэрэ. Тоҕо ити аат кинилэргэ наада буолбутай, онто да суох бары Берлиҥҥэ тиийбиттэр дьиҥнээх дьоруойдар, кыайыылаах-хотуулаах тахсыбыт буолбатахпыт дуо?! Итини мин сатаан өйдөөбөтөҕүм.
Сарсыарданан Рейхстагка артиллерия ытыалаан барбыта, холобур, тиһиликтээх көлөлөөх 203-с пушка аһара ыарахан уйуктааҕын өйдүүбүн. Хара маҥнайгыттан сидьиҥнэри итинник кыргыахха баара. Ытыалаһыы кэннэ уу чуумпу буола түспүтэ, дьиэ бүтүн ордубута, арай куупалы дьөлө тэспиттэрэ. Ким да хардаран ытыалаабата, тыыннааҕын биллэрбэтэ. Снаряд үлтүркэйдэрэ барыларын имири сотуталаабыта, доргуппута. Биһиги хаттаан кимэн киирбиппит, утарылаһыы кэхтибитэ. Муус устар 28 күнүгэр Рейхстаг кураанахтаммыта. Ол онно Егоров Кантариялыын Рейхстаг үрдүгэр кыһыл былаахтаах ыттыбыттара. Бу иннинэ дьоруойдуу өлбүт дьон курдук буолбакка, бэрт чуумпутук, холкутук, ып-ыраас формалаах, фотограф батыһыннарыылаах киирбиттэрэ…
Рейхстагка киирбиппитигэр, тула үлтүркэй ыһылла сытар, барыта урусхалламмыт, күөрэлэммит, куупалыгар тиийэ, үөһээ кыайан тахсыбат гына. Кинилэри кытары Кимочкин диэн кыра уол сылдьыһара. Үлтүркэй быыһыгар төттөрү-таары хасыһан баран, бүтүн хаалбыт кирилиэһи булбута. Ол онон үөһээ тахсан, дьоруой Егоровы, Кантарияны ыҥырбыта. Биһиги байыастарбыт кыһыл былаах угун Рейхстагка аттаах киһи пааматынньыгын хонноҕор кыбыппыттара. Киинэҕэ көрдөрөр курдук куупалга буолбакка, киирэр аан үрдүнэн этэ. Бүттэ!
КЫАЙЫЫ!
Сууллубут Германия өйдөбүнньүгэ мантан ыла биһиги харабыллааһыммытыгар киирбитэ. Дьиэ иһин көрөн баран, бадыбаалга кистэлэҥ ааны булбуппут. Улахан ыарахан тимир халҕан кэннигэр бункерга киирии баара. Ону арыйа биэрэн, биһиги хос баарын көрбүппүт – эркинэ, үрдэ, муостата барыта мрамортан этэ. Бункертан салгыы сүүс миэтэрэ уһуннаах көрүдүөр көстөр, ол түгэҕэр ситэ тутуллубатах хостор, саалалар, ханнык эрэ студия баара. Барытыгар иһит-хомуос, кумааҕы, мал-сал, ырбаахытыгар, наскытыгар тиийэ ыһылла сытара…
Бу үһүс Рейх баһылыгын бэйэтэ сылдьар көрүдүөрэ эбитэ. Өлүөр, бүтэһик күнүгэр диэри, Гитлер бу бункерга олорбут. Муус устар 30 күнүттэн ыам ыйын 5 күнүгэр диэри биһиги бу сир аннынааҕы көрүдүөрү, Гитлер кистэлэҥ бункерын, рейхсканцелярияны, Тас дьыалаларга министиэристибэ олбуоругар Геббельс өлүгүн, вермахт, НДАСП, СС архыыптарын, фюрер тус штандартын харабыллаабыппыт.
Геббельс өлүгүн көрөргө дьулаан этэ. Айаҕыттан күүгэн тахсара, бэйэтин ытыныан иннинэ, дьаат испит…
Рейхсканцелярия олбуоругар дьаамаларга уматыллыбыт өлүктэр сыталлара. Кэпсээбиттэринэн, онно Ева Браун Гитлердыын сыталлара. Кинилэр сүһүрэн өлбүттэрин кэннэ эсэсовецтар соһон таһааран, бэнсиининэн кутан умаппыттар. Особистар, биһиги НКВД-тан коллегаларбыт, ньиэмэс стоматологын буланнар, уматыллыбыт өлүктэр быыстарынан Гитлер төбөтүн көрдөөрү, тииһин протеһынан сирдэтинэн быһаара сатаабыттара. Икки күнүнэн кэмниэ-кэнэҕэс буланнар, төбөнү Москваҕа буойаһынан суһал маршрутунан ыыппыттара. Мин тус бэйэм өлүгү көрбүтүм уонна Гитлер бүтэһиккэ диэри Берлинтэн ханна да куоппатах эбит диэн бигэ эрэллээхпин.
Үс күнүнэн кыһыл былаахпытын кэмниэ-кэнэҕэс Рейхстаг куупалыгар тэлимнэппиттэрэ.
Төрдүс күммүтүгэр, ыам ыйын 5 күнүгэр, ньиэмэс генераллара биир-биир бэринэн барбыттара уонна Германия капитуляциятын биллэрбиттэрэ, бу туһунан билбэккэ сылдьарбыт. Ити саҕана биһигини Карпакка бырахпыттара. Антах «Австрия» армия бөлөҕүн сорҕотун власовецтары кытары англичаннар уонна кинилэргэ көмөлөспүт маршал Тито югославскай бартыһааннара тохтоппуттара. Төгүрүтүллүбүт власовецтар ньиэмэс үлтүркүйдэрин кытары американскай зонаҕа бэринээри тоҕо анньан тахса сатыыллара.
Таҥнарыахсыттар сэбиэскэй былаастарга бас бэринэр санаалара суоҕа. РОА бойобуой чаас быһыытынан бэйэтин көрдөрбөтөҕө, ол оннугар буруйдуур үлэтинэн сураҕырбыта. Мин кинилэр «дьоруойдуу быһыыларын» өссө Сэбиэскэй Сойуус сиригэр-уотугар сылдьан көрбүтүм. Суостаах быһыынан сэриигэ кими да соһуппаккын, ол эрэн, РОА (Нуучча босхолуур армията) оннооҕор СС-тары баһыйара. Кинилэр быыһанар суоллара – американскай аармыйаҕа тахсан, Италия нөҥүө оккупация зонатыгар тахсыы.
Биһиги кинилэри тохтоппуппут! Онно элбэх дьон баара: хорват усташтара, араас чаастартан эсэсовецтар, РОА власовецтара, ньиэмэс саллааттара. Кинилэр фроннара Кыһыл Армия Берлиҥҥэ сүрүн охсууга хаарыйтарбатахтар, кинилэри блокадаҕа төгүрүктээн кэбиспиттэр эбитэ, ол иһин тиэхиньикэлэрин, артиллерияларын, сэриилэрин бэрээдэгин илдьэ сылдьаллара. Онно эбиитин саһаннар, Закарпатье хайаларынан айаннаан испиттэрэ. Оттон манна сэрии атын көрүҥнэммитэ.
Бастаан биһиги ньиэмэс тааҥкаларыгар, власовецтар броневиктарыгар сэриини бүтүннүү ааспыппытын курдук гранаталаах утарыласпыппыт. Ол эрээри ыам ыйын 11 күнүгэр биһигиттэн хайабыт эрэ Германия бэринэн капитуляция биллэрбитин истибит. Таҥнарыахсыттары кытары салгыы кырыктаахтык охсуһуо этибит, ол эрээри сүтүк элбэх буолсу. Ол иһин биһиги фауст ботуруона, артиллерията суох тааҥкалар утары барартан аккаастаммыппыт. Сэрии бүттэҕэ! Кыһыл Аармыйа кыайыытын — кэлиҥҥи биэс сыл сүрүн сонунун туһунан истибэтэх власовскай аармыйа ханнык эрэ чөмчөкөтүттэн өлөр кыһыыта бэрт.
Ону өйдөөн, хамаандыырдарбыт ыксаппатахтара. Капитуляция туһунан власовецтарга иһитиннэрбиттэрэ, хаста да рупорга биллэрбиттэрэ, листовка бырахпыттара. Бэйэбит суолу саппыппыт, артиллерияны, тааҥкалары түмэ тардыбыппыт. Онтон биһиги чаастарбыт маршал Конев салалтатынан Прагатааҕы бастаанньаны баттыырга көмөлөспүттэрэ. Ыам ыйын 15 күнүгэр кинилэр үрүҥ былааҕы тэлимнэппиттэрэ. Таҥнарыахсыттар параадка курдук симэнэн тахсыбыттара, колодка кэтэн, маҥан бэрчээккэлээх, ньиэмэстэргэ курдук монокллаах. Киэмсийбиттэрэ сүр, кырдьыктаах дьыала биһиги диэки буолбакка, кинилэр өттүлэригэр баарын курдук… Ол эрэн, кинилэр киэмсийиилэрэ биһиэхэ наадата суоҕа. Биир полка саҕа билиэннэйи Берлиҥҥэ аҕалбыппыт. Биһиэхэ бүтүн уон күн уоппуска биэртэрэ!
Онуоха, биллэн турар, биһиги Кыайыыны сууйбуппут! Бу бырааһынньыгы хаһан да умнуом суоҕа. Биһиги дойдубутугар хаһан да Кыайыы күнүн иннинэ да, кэннинэ да итинник үөрбэтэхтэрэ. Таҥара көмөтүнэн, итинник бырааһынньык, сэрии хаһан да буолбатын!
Татьяна МАРКОВА, Саргылаана ДАНИЛОВА тылбаастара.