Дмитрий Петров архыыптарга хасыһан, биир улахан чинчийэр тэрилтэ үлэтин соҕотоҕун оҥорбута. 1967 сыллаахха ССРС Оборуонаҕа министиэристибэтин архыыбыгар мөлүйүөн аҥаара докумуон быыһыттан Дмитрий Петров Москва көмүскэлигэр кыттыбыт 542, Харьков анныгар 500, Ржев кыргыһыытыгар 500, Ильмень күөлгэ 597, Вязьма плацдармыгар охтубут 1 100 саха саллааттарын ааттарын булбута.
Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх устуорук-учуонайа, чинчийээччитэ Дмитрий Дмитриевич Петров Саха сириттэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт буойуннар хорсун быһыыларын үйэтитээри, олоҕун устатыгар араас архыыптартан ирдээн булан, чинчийэн, сахалар сэриигэ кыттыыларын кырдьыктаахтык кэрэһилиир устуоруйаны суруйан хаалларбыта.
Маршал үрдүк сыанабыла
Дмитрий Петров 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Саха сирин буойуннарын кыттыыларын кэрэһилиир архыып докумуоннарыгар олоҕуран, «Якутия в годы Великой Отечественной войны», «Вклад народов Якутии в дело Победы (1941—1945 гг.)», Якутяне – одни из инициаторов снайперского движения в Великой Отечественной войне», «Якутяне в боях на озере Ильмень» диэн улахан суолталаах кинигэлэри таһаарбыта.
Аатырбыт маршал Иван Баграмян Дмитрий Петров архыып докумуоннарыгар олоҕуран суруйбут үлэтин кытта билсэн баран, сөрү диэн сөхпүт уонна кинини мындыр үөрэтээччинэн ааттаабыт: “Эһиги, сахалар, чулуу дьоҥҥут, норуоккут хорсун быһыытын аан дойдуга барытыгар көрдөрдүгүт уонна үйэтиттигит. Атыттар эһигиттэн үөрэнниннэр, хайдах маннык үлэни ыытарга”.
Биир дойдулааҕа Афанасий Мигалкин кини оҥорбут үлэтин туһунан маннык санаалаах.
— 1941-1945 сылларга төрөөбүт дойдубут дьылҕата бэскигэ ууруллубут, быһаарыллар олус уустук бириэмэҕэ олорбут, этинэн-хаанынан сэрии ыар тыынын билбит буолан, Дмитрий Петров сэрии тиэмэтин мээнэҕэ ылбатах, кини бу кэми суруйарга иэстээх курдук сананан, дойдутун, дьонун муҥура суох таптыырын, ис сүрэҕиттэн сөбүлүүрүн бэлиэтигэр тус олоҕун бүтүннүүтүн ыарахан кэмҥэ дьон-сэргэ тулуурун уонна Кыайыыга дьулуурун туһунан чинчийиигэ анаабыта дии саныыбыт.
1955 сылтан саҕалаан Дмитрий Дмитриевич дириҥ ис хоһоонноох, бары өттүттэн үөрэтиллибит, ырытыллыбыт үлэлэрэ киэҥ эйгэҕэ тахсан барбыттара уонна сирдээҕи олоҕун бүтэһик күнүгэр «олохтон барыан биир чаас иннинэ Улуу Кыайыы 50 сылыгар анаан ыстатыйаны саҕалаабыта…» кини киһи быһыытынан биир сүнньүлээҕин, туруоруммут сыалын ситиһэргэ халбаҥнаабат санаалааҕын көрдөрөр.
Дмитрий Петров үлэлэрэ докумуоннарга олоҕурбут, тирэммит буоланнар, кырдьыктаахтар, ол иһин күүстээхтэр, кырдьык уһун санааны иҥэрэр аналлаах буолан – үйэлээх.
Үйэлээхтик оҥоһуллубут үлэ дьылҕата кини дьайыытын күүһүгэр сытар, ол иһин снаабыт хорсун санаата, оҥорбут үлэтэ саха баарын тухары сэрии тиэмэтигэр күүс-көмө, өйөбүл буолуохтара дии саныыбыт…
Сыралаах үлэтин үтүө түмүгэ
Архыыпка 1970 сыл бүтүүтүгэр Дмитрий Петров 10 тыһыынчаттан тахса байыаннай чаастар хамандыырдарын, саха саллааттарын наҕараадаҕа түһэрэр туһунан докумуоннары булбута. Бу сыралаах, кырдьык иһин үлэтин түмүгэр элбэх хорсун буойун наҕараадаларын хойутаан да буоллар, ылбыттара.
Бэйэтин чинчийиилэригэр Дмитрий Дмитриевич Саха сириттэн Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбыт уонна сэрии кэнниттэн дойдуларыгар төннүбүт буойуннар ахсааннарын суруйбута. Архыып докумуоннарынан уопсайа 62 451 киһи сэриигэ ыҥырыллыбыт. Ол иһигэр 1941 сыллаахха – 16 964, 1941-1942 сыллар кыһыннарыгар – 5 463, 1942 – 21 449, 1943 – 13 894, 1944 – 4 681 киһи. Саха АССР байыаннай комиссариатын 1947 сыллааҕы чахчыларынан, фронтан 15 754 киһи төннүбүт, олортон 3 754 киһи бааһырыыларынан сыыйыллан. Саха АССР байыаннай комиссариатынан ыҥырыллыбыттартан 46 697 буойун кыргыһыы хонуутугар төрөөбүт дойдутун иһин олоҕун толук уурбута.
Атын сирдэртэн сэриигэ 2 000 кэриҥэ киһи ыҥырыллыбыта. Маны таһынан, 1939 сыллаахха 240, 1940 сыллаахха 434 киһи байыаннай сулууспаҕа ыҥырыллыбыттара.
Хорсун буойуннарга Дьоруой аатын бэрдэрбитэ
Дмитрий Петров архыып докумуоннарын булуута кэлин Николай Кондаковка, Николай Степановка, Алексей Мироновка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун, Михаил Стрекаловскайга Россия Дьоруойун ааттарын иҥэриигэ итиэннэ Саха сирин сүүһүнэн буойуннарыгар бэриллибит наҕараада докумуоннарын чөлүгэр түһэриигэ сүрүн төрүөт буолбуттарын, ити докумуоннарга олоҕуран өлбүт буойуннар чугас дьонноро кинилэргэ көрүллүбүт чэпчэтиилэринэн туһаммыттарын ураты чорботон бэлиэтиэххэ наада.
Маны таһынан, Дмитрий Дмитриевич Виктор Захаровы 1944 сыллаахха ураты хорсун быһыытын иһин Дьоруой аатыгар түһэрбит докумуоннарын булбута.
1967 сыллаахха Дмитрий Петров Ильмень күөлгэ кыргыһыыны үөрэтэн баран, Новгородскай уобалас салалтатын иннигэр саха саллааттарын үйэтитиини туруорсубута. Олохтоох дьаһалта кини этиитин ылыммыта уонна күөл кытыытыгар өйдөбүнньүк туруорар туһунан быһаарыы ылыммыта. Дмитрий Дмитриевич бэйэтэ турар миэстэтин талбыта – Ретле диэн дэриэбинэ таһыгар, Москва – Санкт-Петербург массыына суолун кытыытыгар. Эһиилигэр ол онно кыһыл көмүһүнэн “Старорусскай оройуону ньиэмэс-фашист талабардьыттарыттан босхолуур иһин өлбүт Саха сирин буойуннарыгар тулхадыйбат албан аат” диэн суруктаах гранит таастан өйдөбүнньүк бэлиэ турбута.
Сахалар бэргэн ытааччылар хамсааһыннарын саҕалаабыттарын дакаастаабыта
Аҕа дойду сэриитин историографиятыгар Дмитрий Дмитриевич саҥаны арыйбыта. Бэргэн ытааччылар (снайпердар) хамсааһыннарын саҕалааччынан Арҕаа фронт буолбутун дакаастаабыта. Урукку суруйууларынан маннык хамсааһын Ленинград иһин кыргыһыыларга төрүттэммитэ диэн олоҕо суох сабаҕалыыллара. Дмитрий Петров архыыпка хасыһан булбут докумуоннарыгар олоҕуран, бэргэн ытааччылар хамсааһыннара аан маҥнай Москва куораты көмүскээһин кэмигэр саҕаламмыта диэн дакаастаабыта.
Бу хайысхаҕа кини өссө биир арыйыыны оҥорбута. ССРС Оборуонаҕа министиэристибэтин архыыбыттан Арҕаа фроҥҥа снайпердар хамсааһыннарын саҕалаабыттартан биирдэстэринэн кыраҕы харахтаах саха саллааттара буолалларын туоһулуур докумуоннары булбута. Бу докумуоннарга олоҕуран, Дмитрий Дмитриевич сахалар саанан эрэ буолбакка, артиллерист уонна минометчик быһыытынан бэргэнник ыталларын толору дакаастаабыта.
Утум салҕанар
Биэс сыллааҕыта кини төрөппүт уола Панкратий Петров Кыайыы 70 сылыгар аҕатын сырдык кэриэһигэр уонна уоттаах сэрии кыттыылаахтарыгар анаан, аҕатын архыыбыттан урут бэчээттэнэ илик историческай матырыйааллары түмэн, “Достояние истории” диэн нууччалыы тылынан кинигэни таһаарбыта. Кинигэни хайдах суруйбутун, бэчээккэ таһаарбытын туһунан маннык кэпсиир.
“Аҕам тэтэрээтигэр сурулла сылдьара: “Наше славное боевое прошлое должно стать достоянием народа, достоянием истории”. Оннук тыллары ааҕан баран, киһи хайдах суруйуо суоҕай? Кини элбэх баҕайы тэтэрээтигэр кып-
кыра буочарынан, барыта илиинэн суруллубут, үксэ байыаннай архыып аата-суола, опиһа, лииһэ барыта баара. Ону таһынан, саамай миигин сөхтөрбүтэ диэн – тэтэрээккэ ким ханна өлбүтүн, сураҕа суох сүппүтүн, барытын илиинэн испииһэктээн ылбыт этэ. Онно эбии ким хантан төрүттээҕин, туох наҕараадалааҕын, бу киһиэхэ туох донесение баарын, тугу оҥорбутун барытын суруйан ылбытын хайдах бар дьоммор таһаарыам суоҕай диэн ити кинигэни таһаара сатаатым”, — диир кини.
Уратылаах хорсун быһыы
Учуонай булбут элбэх ахсааннаах историческай докумуоннара саха буойуннара араас дивизиялар састааптарыгар үгүс бөдөҥ байыаннай киирсиилэргэ чиэстээхтик кыттыбыттарын туох да мөккүөрэ суох дакаастыыллар. Хас эмэ уонунан сыллар усталарыгар Дмитрий Петров Саха сирин буойуннарын туһунан докумуоннары биирдиилээн кичэллээхтик хомуйбутун түмүгэр саха саллааттара уоттаах сэриигэ хайдах курдук хорсуннук, Ийэ дойдуга, төрөөбүт норуоттарыгар бэриниилээхтик кыттыыларын кэпсиир бүтүн устуоруйа суруллан тахсыбыта. Ити үлэтигэр устуорук сэбиэскэй сэриилэр хотторбут кыргыһыыларын туһунан матырыйааллары уонна докумуоннары булан бэчээккэ таһааран, Аҕа дойду Улуу сэриитин стратегическай суолталаах кыргыһыыларыгар Үрдүкү кылаабынай хамаандабанньа штаба таһаарбыт сыыһаларын ыйыыта – бэйэтэ туспа хорсун быһыыга тэҥнээҕэ.
Бэйэтин үтүө дьыалатынан кини албан ааттаммыта уонна “Маршал Жуков” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Манныгынан Россия Сэбилиниилээх күүстэрин эписиэрдэрэ эрэ бэлиэтэнэллэр.
Саха буойуннарын ааттарын үйэтиппитин иһин Дмитрий Дмитриевич Петрову 1994 сыл тохсунньу 4 күнүгэр Аҕа дойдуну көмүскээччи курдук ытыктаан, чиэстээн-бочуоттаан ийэ буоругар кистээбиттэрэ…
Эһиил сэтинньи 8 күнүгэр Дмитрий Петров төрөөбүтэ 100 сыла туоларынан сибээстээн, тустаах тэрилтэлэртэн сөптөөх дьаһал тахсарын эрэнэн туран кэтэһэбит.
Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru