Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн үлэлиир «Мелиорация уонна тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сирдэри уунан хааччыйыы управлениета» судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтэ ходуһа, бааһына сирдэрин төрдүттэн тупсаран оҥоруу, нүөлсүтүү итиэннэ ууну түһэрии дьаһалларын тэрийэн ыытар.
edersaas.ru
Өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота киэҥ, айылҕатын араастаһыыта улахан. Илин эҥээр улуустар кураантан эмсэҕэлиир буоллахтарына, Бүлүү эргинээҕи уонна хотугу улуустар сирдэрин ууга былдьатан эрэйдэнэллэр. Мелиорация управлениетын Бүлүү улууһунааҕы салаатыгар бу үлэни иилиир-саҕалыыр Арассыыйа үтүөлээх мелиоратора Анатолий Петров маннык кэпсиир:
Ууну түһэрии — бастакы сорук
Биһиги уонтан тахса үлэһиттээх, биир оччо эргэ экскаватор, бульдозер тиэхиньикэлээх тэрилтэбит былырыын сүрүннээн куурдар ситимнэри өрөмүөннээһиҥҥэ үлэлээбитэ. Онуоха тустаах нэһилиэктэр дьаһалталара көхтөөтүк кыттыспыттарын махтанан бэлиэтиир тоҕоостоох.
Уопуттаах экскаваторщик Алексей Дьяконов, бульдозерист Яков Егоров салайар биригээдэлэрэ Бөтүҥҥэ, “Оруктаах” куурдар ситимҥэ уу киирэр хоруутун сөргүппүттэрэ, Чернышевскай нэһилиэгэр Амын үрэҕин ыраастаан баран, хоруу хорон, ходуһа уутун түһэрбиттэрэ, таарыйа Уотту суолун оҥорбуттара. Салгыы Бүлүү куорат таһынааҕы ханааллары көннөрөн биэрбиттэрэ. Ол түмүгэр, куорат олохтоохторо сайын уу бастар, кыһын муус ылар Хомустаах, Оруктаах күөллэрин уолар кутталтан быыһаатылар. Кондаковка иккис күөлүгэр киирэр ыраас ууну Оруктаах ситимигэр киллэрэр инниттэн, саҥа хорууну хаһан, Бүлүү куораты ыраас уунан хааччыйыыга биир кэскиллээх хардыыны оҥордулар. Инньэ гынан, “Бүлүү” куурдар ситимҥэ куораты кытары биэс нэһилиэк киирэриттэн үһүгэр үлэ барда.
Өрүс уҥуор Халбаакы нэһилиэгэр уордьаннаах экскаваторщик Дмитрий Алексеев Сууртаахтан көс аҥаара усталаах ханаалы дириҥэтэн, дэриэбинэ анныгар Лухааскы күөлүн төгүрүтэн, Эбэҕэ дэлэй ыраас ууну киллэрдэ. Кэлэр өттүгэр бөһүөлэк аннынан быһыт оҥорон, күөл уутун олохсутар наада. Бу нэһилиэккэ “Халбаакы” тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ Муоһааны диэн сүүстэн тахса гектардаах баар суох ходуһатын 80%-а ууга баран турарын икки биэрэстэ усталаах ханаалы ыраастаан, уутун түһэрэн биэрдибит. Инньэ гынан, кэпэрэтиип былааннаах отун хааччынан, сүөһүтүн этэҥҥэ кыстатта.
От уолбаттан баһыллар
“Бүлүү” куурдар ситимҥэ хабыллар нэһилиэктэр оттообут отторун 80 %-ын биһиги үлэлээбит сирбититтэн ылаллар. “Чинэкэ” ситимҥэ хабыллар 140 гектар сиртэн 250 туонна оту хотордулар.
Киинтэн ыраах сытар, суола-ииһэ суох Күүлэт түбэтигэр бу ааспыт сылларга мелиорация үлэтэ күүскэ ыытыллыбытын түмүгэр түөрт нэһилиэк бары уолба ходуһаларга оттууллар. Күүлэккэ мэччирэҥниин холбоон 7 175 гектар сирдээх, онно 1,5 көс усталаах ханаал үлэлиир. Онон, бу түбэ мелиорация үлэтин түмүгэр сүөһү-сылгы ииттэн олорор түөлбэ буолла! Мастаах түбэтигэр Кыргыдай уонна Хаҕын нэһилиэктэрин хаһаайыстыбалара отторун 100%-ын эмиэ хоруулаах ходуһалартан хааччыналлар. Арай, Балаҕаччы нэһилиэгин олохтоохторо, Килтэбил уонна Өҥсөөччү диэн мелиорация үлэлээбэтэх сирдэрин көҕүрэтэн, отторун 93,4%-ын уолбаҕа оттоотулар. (“Уолба” диэн уута түһэриллибит күөл анныттан тахсыбыт саҥа сир ааттанар). Үйэ аҥаарыттан ордук кэм устата утумнаахтык ыытыллыбыт үлэ түмүгэр Арыылаах, Дьөккөн, Тааһаҕар, I Тоҕус, Бороҕон нэһилиэктэригэр холбоон 13,7 көс усталаах хоруу баар. Бу хоруулар хабар сирдэриттэн (2 тыһыынча гектар ходуһаттан) 3,7 тыһыынча туонна от оттонно.
Турба оннугар ханаал
Балаҕаччыга 1990-с сс. иһэр уу кыһалҕата күөрэйэн, сэттэ миэтэрэ дириҥнээх сиртэн ылыллыбыт уу бу уонча сыл устата пиэрмэлэри уунан харыыта суох хааччыйбыта. Ол икки килэмиэтир усталаах тимир турба кэмэ кэлэн дьэбиннирэн тохтотуллубутун сөргүтэр үлэ ыытыллан эрэр — дириҥ ханаалы хаһан, пиэрмэлэри эрэ буолбакка, бүтүн бөһүөлэги хааччыйар уу ситимин оҥорор былаан баар. Онно анаан ааспыт сайын олохтоох экскаваторщиктар Владилен, Виктор Филипповтар ыраас уулаах Быһыттаах күөлүгэр диэри түөрт миэтэрэ дириҥнээх ханаал хаһыытын саҕалаабыттара, ону быйыл ситэрэллэр итиэннэ бөһүөлэк ыксатыгар Нырыдьааҥҥа уу киллэрэр Чоҕулунда хоруутун ыраастыыллар. Кыргыдайга сопхуос аатырбыт отчута, икки уордьаннаах Баһылай Кырбасов оттообут сүрүн алааһа, Арыылаах, ууга барбытын хорорго экскаваторщик Петр Мучурунов үлэлии сылдьар.
Былыык туһаныллыахтаах
Бүлүү сирэ быйаҥнаах, былыык сирдээх буолан, сыһыыларга уонна ити уолба сирдэргэ от үүнүүтэ үрдүк, иҥэмтиэлээх эттигинэн алаас отуттан төрүт хаалсыбат. 1980-с сыллардаахха Мастаахха уонна Күүлэккэ кэлэн оттообут киин, илин эҥээр улуустар олохтоохторо ону умна илик буолуохтаахтар.
Биһиэхэ бэрт туһалаах, тутуу да матырыйаала буолуон сөптөөх итиэннэ сопхуос саҕана сүөһүгэ эбии аһылык быһыытынан көдьүүстээхтик туһаныллыбыт, билигин да туһаныллар кыахтаах былыык (сапропель) саамай баай саппааһа баар. Сорох күөлгэ халыҥа 12 миэтэрэҕэ диэри тиийэр. Бу быстыбат быйаҥы туһаҕа таһаарарга анал Бырагыраама ылыллыан наада.
Кыаһылыыр кыһалҕалар
Сири-уоту оҥоруу, ууну түһэрии ыытыллыбата буоллар, Бүлүү курдук намтал сирдээх-уоттаах дойду ууга былдьанан хааларын умнар да, мэлдьэһэр да табыллыбат. Онон, ити оҥорбут ханаалларбытын сэттэ-аҕыс сыл буола-буола, ыраастыы, сөргүтэ сылдьыы биһиги бастакы сорукпут буолар. Ол эрээри, тиэхиньикэ тиийбэтинэн, үп-харчы кырыымчыгынан үлэ санаа хоту салаллыбат. Сыл аайы былааннаабыт үлэбит сарбыллар… Холобур, үп-харчы кырыымчыгынан, Орто Бүлүү, Лөкөчөөн, Баппаҕаайы эргин туох да үлэ барбата, итиннэ эмиэ балачча сир ууга сытар.
Бүлүү улууһугар уута түһэриллибит 23 тыһ. гектар сирдээхпит. Бу – өрөспүүбүлүкэ мелиорацияламмыт сирин кыра аҥаара. Аны 631 килэмиэтир усталаах улахан ханаалбыт эмиэ Саха сирин хоруутун аҥаара буолар! Ити гынан баран, нуорма быһыытынан көрүллүөхтээх үп ситэ бэриллибэт, онтон сылтаан былааннаммыт үлэ ситэ оҥоһуллубат. Ол түмүгэр, төһө да сыраластарбыт, хоруубут улахан аҥаара бүөлэнэн эрэр, манна килиимэт сылыйыыта эмиэ эпсэр.
Сопхуос саҕана биһиги улууспутугар 80 тыһ. гектар ходуһа уонна мэччирэҥ сир баара билигин улахан аҥаара ууга баран сытар. Өссө 1980-1990 сс. ГРЭС тутуллар диэн мелиорацияҕа балачча үп көрүллэн, ити 23 тыһыынча гектар сири оҥорон уонна бу сыллар усталарыгар көрөн-истэн, арыый чөллөөх кэллибит. Сөптөөх үп көрүллэрэ буоллар, урукку сыллар үгэстэрин сөргүтэн, бүлүүлэр өрөспүүбүлүкэҕэ саппаас от пуондатын хааччыйар кыахтаахпыт.
Үбү икки бүк!
Бүддьүөт үбэ кырыымчыга биллэр. Ол эрээри, тыа сирин олоҕор-дьаһаҕар тыын суолталаах сири оҥоруу, мелиорациялааһын хайысхатыгар улахан болҕомто ууруллуон наада. Кураан дьыллар саҕаламмыттарынан итиэннэ килиимэт сылыйыытынан сибээстээн, мелиориация ураты чорботулларын олох бэйэтэ ирдиир.
Иккис улахан боппуруоһунан тиэхиньикэ эргэриитэ буолар. Биһиги баар-суох сүрүн көлөлөрбүт – алта экскаваторбыт, алта бульдозербыт бу уонтан тахса сыл устата элэйэн бүттүлэр. Ону саҥардар кыһалҕа күөрэйдэ. Манна саппаас чаас, оттук-уматык сыаната ыарыы турарын эбиэххэ. Итиэннэ мелиорацияҕа көрүллэр үбү-харчыны икки төгүл үрдэтэр суолу тобулуохха! Оччотугар эрэ өрөспүүбүлүкэҕэ аһылык туруктаах баазатын хааччыйан, сүөһү-сылгы ахсаанын элбэтэр, эти-үүтү үксэтэр ситиһиллиэҕэ.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru