От ыйа – Аан Алахчын ыйа

Бөлөххө киир:

От ыйа — сайын үгэнэ, сайын оройо. От-мас сибэккитэ, туораҕа ситэр. Үрэх кытылыгар сардаана сибэкки тэтэрэ кыыһар. Чараҥнарга дьэдьэн буһар, сыһыы, үрэх саҕатыгар хаптаҕас, моонньоҕон ситэр. Күн ортотугар түһэр сиккирэс тыал от-мас сиэмэтин ыһар. Сир аайы сибэкки ыһыаҕа. Көтөрдөр оҕолорун көтүтэллэр. Кинилэри батыһыннара сылдьан түргэнник көтөргө, аһылыктарын булунарга үөрэтэллэр. Саха сиригэр от хомуура саҕаланар. Отчуттар аҕыс ый­­даах ыарахан кыстыгы эрэйэ суох туоруур туһугар элбэх оту оттуурга дьулуһаллар. Оҕолуун-уруулуун бука бары ходуһаҕа тахсаллар.

От ыйа үксүгэр кураан буолар. Бөтүрүөпкэ, Борокуоппайапка ардааччы. Сааскыта ардахтаах уонна түүнүн сиик түһэр буоллаҕына, уһун кэмҥэ ардаабатаҕына даҕаны, түүҥҥү сиик уутунан үүнээйи балайда тулуктаһар.

От ыйа — хамнас ыйа. Былыр тыа сирин дьоно: «Сүрэҕэ суох киһи от ыйыгар кэргэннэнэр», — диэн этэллэрэ. Онон бу ыал дьадаҥы буолуохтарын сылыктыыллара. Кырдьыга оннук. Сүрэҕэ суох киһи хаһан да байбат. Үлэ-хамнас былдьаһыгар буолан, от ыйа биллибэккэ ааһар.

Суолтата

Аан Алахчын ыйа. От ыйыгар Улуу тунах бүтэр (12 күн). Онон ыһыахтар тохтууллар. Окко киирии буолар. Оттооһун — саха сүрүн үлэтэ. Окко киирэргэ эрдэттэн сэниэ ылан бэлэмнэнэллэр. Окко киирэн баран үс күн хаталлар.

Күн-дьыл билгэтэ

От ыйыгар күнү былытынан, үөнүнэн-көйүүрүнэн, кыылынан-сүөлүнэн, сиигинэн билгэлииллэр. От ыйын 20-с күнүгэр саары куйааһа бүтэр. Ый биир самыырдаах — от (Бөтүрүөп) самыыра, биир тыаллаах — от саарар тыала. От ыйа тохсунньу ыйга тэҥнэһэр.

Күн уота өллөҕүнэ, уһун кураан буолар. Күн былыкка саспакка көрөн киирдэҕинэ, халлаан халлыбат. Ардах бириэмэтигэр тыал түстэҕинэ, ардах сотору кэминэн ааһар. Быстах былыт кэлэн ардаатаҕына, уһуннук түспэт. Сибэкки, от-мас ордук сыттаннаҕына, сотору кэминэн ардах түһэр. Сарсыардааҥҥы сиик суох буоллаҕына, ардах кэлэр. Тоҥот кумаар түстэҕинэ, халлаан көнөр. Ардах чиэрбэтэ сиргэ көһүннэҕинэ, ардах кэлэр. Балык күөлгэ оонньуура — ардахха.

Түөлбэ тылыгар

Бөтүрүөп ыйа; бырдах ыйа; кумаар ыйа; оҕолоох ыйа; оттуур ый; сыбаҥ хаас ыйа; үһүнньү; хаас саарар ыйа; чүүччэх ыыр ыйа.

Сахалыы Бикипиэдьийэттэн.

Ый билгэтэ

От ыйа – Улуу Тунах. Ый устата 35-46 мм сөҥүү түһэр. Температура 15 С ;30 С.

От үлэтин биир күнэ кыстыгы аһатар. Сир булууһа ирэр, өрүскэ буордаах уу эбиллэр. Көтөр бииһэ сымыытын тэһэр, үөрдэһэр. Сиэмэх көтөр оҕолорун көтөргө бултаһарга үөрэтэр. Чыычаахтар оҕолоругар ас булан талан тохтууллар, кус бииһэ ууга мустар.

3 – самыырдаатаҕына, 40 хонуктаах ардах түһэр.

6 – эмтээх оту хомуйуу саҕаланар.

10 – ардах түстэҕинэ, 14-кэ диэри ардыыр, оттон түспэтэҕинэ кураан.

12 – Бөтүрүөп. Бөтүрүөп ардаҕа. Окко киирэллэр. Хортуоппуй, кирээдэҕэ сыыс отун ыраастыыллар, буорун көбүтэллэр. Кэҕэ этэрэ тохтуур, хойутаабыт кэҕэ этэн уурайар.

21 – Борокуоппайап. Дьэдьэн, кыһыл хаптаҕас, сугун буһар. Кус оҕото ситэр.

26 – сиик түһүүтэ элбэх буоллаҕына, ол күн кураан буолар.

29 – чыычаах күргүөмнээх тойуга уурайар.

Аан Алахчын Хотун

Аан Алахчын (Аан Алахчын Хотун) — айыылартан биирдэстэрэ. Кини аата элбэх. Сороҕор Күөгэл Хотун, Иһэгэй Хотун эҥин дииллэр. Аан Алахчын үксүн хатыҥ маска олорор. Атын мастарга, кэрэ томторго, тумулга эмиэ олоруон сөп. Кини нүөл эттээх-сииннээх дьахтар буолан көстөр. Сороҕор сир-дойду алдьаннаҕына, кээһэннэҕинэ, аас баттахтаах эмээхсин буолан түүлгэ көстөр, ытыыр, соҥуур. Аан Алахчын Иэйэхсит сирдээҕи күлүгэ буолар. Онон кини үүнээйилэри, кыыллары, көтөрдөрү араҥаччылыыр. Кини Иэйиэхсит күүһүн айылҕаҕа биэрэр. Алахчын олорор сирэ ытык сир буолар.

Кини оҕолордоох, Эрэкэ-Дьэрэкэ оҕолор дииллэр. Аан Алахчын киһиэхэ киирэн киһини оту-маһы, кыылы-көтөрү, үөнү-көйүүрү кытта сибээстиир. Төһөнөн киһи ийэ кута киэҥ сибээстээх да, киһи кута-сүрэ соччонон бөҕө. Аан Алахчыҥҥа анаан ыам ыйыгар, бэс ыйын саҕаланыытыгар салама ыйааһынын туома ыытыллар. Бэс ыйын бастакы аҥаарыгар Эрэкэ-Дьэрэкэ оҕолорго анаан Туҥуй кымыс ыһыаҕа буолар. Ыһыах эмиэ Аан Алахчыҥҥа ананар.

Алгыһа: 

Нарын-наскыл, нарыл-наскыл,

нарыл-наскыл!

Үүнэри төрүттээччи,

Быйаҥы биэрээччи,

От анныгар обугунаспыт

Ойуу-бичик уолаттардаах,

Сэбирдэх быыһыгар сибигинэспит

Ойуу-бичик кыргыттардаах,

Үүс кыыл тириитэ бэргэһэтин

Эҕэтэйдии кэппит,

Киис кыыл тириитэ саҕынньаҕын

Нэлэккэйдии кэппит,

Баһыы көмүс тарбахтаах,

Көҕүөр-таһыар эмиийдээх,

Күскэм-тускул,

Айхал-мичил,

Аан Алахчын

Хотун ийэбит,

Бэттэх көрөн

Мичик гын!

Дом!

Ааттара

1,2- Нарыйа, Байдам.

3,4 — Мичийэ, Тайбыыр.

5,6 — Дойдууна, Кудук.

7,8 — Айгыына, Алгыс.

9,10 — Умсуура, Быйаман.

11,12 — Чэлгийээнэ, Дьулуур.

13,14 — Самаана, Кунай.

15,16 — Күннэй, Кустук.

17,18 — Байаана, Күндүл.

19,20 — Чэмэлиинэ, Толлуман.

21,22 — Сайыына, Дэлэгэй.

23,24 — Намыына, Быйаман.

25,26 — Далаана, Тургун.

27,28 — Күөрэгэй, Уйгун.

29,30 — Дайаана, Дойду.

31 — Арчыына, Алаас.

Бэлэмнээтэ Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыскалар Интэриниэттэн туһанылыннылар.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0