Ойуун, отоһут Ньыыкан Баһылаайап уонна көстүбэт киһи Ньыыкан Арамаанап туох ситимнээхтэрий?
Сорох кырдьаҕастар Ньыыкан Арамаанап диэн көстүбэт киһи Ыарыкчаан түбэтин буулаабытыгар ойуун, отоһут Ньыыканы бэйэтин уорбалыы-күтүрүү саныылларын оҕо сылдьан истэр этим. Дьиҥинэн, көстүбэт киһи кистэлэҥэ билиҥҥэ диэри арылла илик. Аны кэлэн арыллара даҕаны саарбах...
Ол эрээри, Никон Алексеевич Васильев туһунан Боотулуу олохтооҕо, кырдьаҕас учуутал Степан Тимофеевич Боескоров ахтыы хомуйан таһаарбыт кинигэлэриттэн тугу эмит ыйдаҥардыахха сөп. Ньыыкаҥҥа эмтэммит Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтин олохтооҕо, улуустааҕы ойуур хаһаайыстыбатын уһун сылларга салайбыт Егор Михайлович Семенов махталын бэлиэтигэр маннык ахтыбыта баар:
«XIX уонна XX үйэлэр ыпсыыларыгар Үөһээ Бүлүү Боотулуу нэһилиэгэр Ньыыкан Романов диэн дьон хараҕар көстүбэт киһи кэлэн, Буокка оҕонньордооххо үс сыл олорон барбытын туһунан эһэлээх эбэбиттэн истэн улааппытым. Ньыыкан кырдьаҕастан бэйэтиттэн: «Чахчы ити кэпсииллэрин курдук киһи кэлэн олорон барбыта дуо? Кини кэргэн ыла сылдьыбыт дьахтара хос куолайдаах, онон ол дьахтар саҥарарын Ньыыкан Арамаанап диэччилэр эмиэ бааллар. Ити хайдаҕый? Эн, оччолорго баарыҥ дуо?» — диэн биирдэ ыйыппытым.
Кини онно маннык сэһэргээбитэ: «Ити Ньыыкан Арамаанап диэн киһи үс сыл устата Ыарыкчааҥҥа Буокка оҕонньордооххо иитиэх кыыстарын ойох гынан олорбута кырдьык. Сүрдээх оонньуулаах-дьиибэлээх киһи этэ. Киниэхэ мэлдьи табах баар буолара. Ол иһин Ньыыкан Арамаанапка табах тардаары, оонньоору-көрүлээри, оһуохайдаары Көтөрдөөхтөн, Боотулууттан кыһын уонна сайын ыччаттар мустар этибит. Сайын таһырдьа күөх кырдалга, кыһын балаҕан иһигэр оһуохайдааччыбыт. Ньыыкан Арамаанап үҥкүү тылын үчүгэйдик таһаарара. Кини киһиэхэ көстүбэт. Сороҕор үҥкүү түһүлгэтин иһигэр, ардыгар таска сылдьан этэрэ. Дьахтары хос куолайдаах этэ дииллэрэ сымыйа. Ньыыкан Арамаанап диэн киһиэхэ көстүбэт, чахчы баар буола сылдьыбыт киһи. Мантан барарыгар кэргэнин илдьэ барбыта. Ол дьахтар Мухтуйаҕа өлөөрү сытарын көрбүтүм. Дүллүкү киһитэ Эһэх Харах ыарыылыы сылдьара. Дьон олорор дьиэтиттэн икки сүүс саһааннаах сиргэ ураһаҕа этэ бүтүннүү дьөлүтэ бааһыран, сүрэхтээх тыҥата ойоҕоһун уҥуоҕун быыһынан курдаттыы көстөр буолан, киһи аатыттан ааһан сытара. Сотору өлөөхтөөбүт буолуохтаах. Эһэ Харах ыраатыннарбакка, ураһатын оннугар харайбыта буолуо: киһи чугаһаабат сыта-сымара этэ. Ыарыкчааҥҥа Ньыыкан Арамаанап олоро сылдьыбыт ампаара билигин даҕаны турар. Аныгы дьон, киһи эрэ буоллар, аньыырҕаан тыыппаттар эбит ээ».
Ньыыкан ииттибит уола Николай Никонович Васильев аҕатыттан истибитин суруйан, бу түгэни бигэргэтэн биэрэр:
“Ньыыкан Ньурбаҕа тиийэн, баай дьахтары ойох ылар. Биир кыыс оҕолоноллор. Ол саҕана Бодойбоҕо эт-арыы харчыга турар кэмэ эбит. Дьахтар Ньыыканы тэрийэн, икки ат тардарынан эт, арыы тиэйэн, тайҕаһыттары кытта эргиннэрэ ыытан кэбиһэр. Онтун Бодойбоҕо тиийээт батарар эрээри, дойдутун дьоно кучуйаннар, хаалан хаалар. Били аттарынан шахтаҕа мас таһыытыгар үлэҕэ киирэр. Дьэ, онно көрсөр саха киэнэ аҕыс кырыылаахтарын. Кыыл Уола Сэргэй Зверевтиин, тайҕа аатырбыт ороспуойа Эһэ Харах Санниковтыын билсэр.
Эһэх Харах – Үөһээ Бүлүү Дүллүкүтүн киһитэ. Ньыыкан Арамаанап Бодойбоҕо аҕалан бырахпыт дьахтара этэ барыта баас буолан өлөөрү сытарын дойдум киһитэ диэн ыарыылыы сытар эбит. Ороспуойдар, хаартыһыттар, көмүсчүттэр бары булкуһан «дьахтар – куукалка, арыгы – уу, харчы – кумааҕы» диэн халлаан хабарҕаларынан буолан олорбуттар. Эһэ Харах биир нуучча дьахтара көссүүлээҕэ үһү. Онтукайа колдунья үһү. Биир кыыстаах, биир уоллаах. Ол дьахтар сааһыран, сүүһүн ортотугар 3-4 см уһуннаах муос үүммүт. Онтон саллан Санников сылдьыбат буолбут. Биирдэ таһынааҕы ыалларыгар түһэн олордоҕуна эмээхсин киирэн: «Биһиэхэ тоҕо сылдьыбат буоллуҥ? Сарсын барыаҥ иннинэ киирэ сылдьаар», – диэбит. Эһэ Харах сарсыарда эрдэ тураат атын дэриэбинэҕэ барар. Күөлү ортолоон эрдэҕинэ эмээхсин хаһыыта иһиллэр: «Санников, тохтоо! Кэпсэтэрдээх этибит. Төнүн!» Санников хараҥаҕа көрө сатыыр даҕаны, ким да иһэрэ биллибэт үһү.
Атын дэриэбинэҕэ тиийэн, ыалга киирэн аһыы олордоҕуна, били саҥата кулгааҕар иһиллэр эбит. Хас да күн утуйбакка, ыксаан, ис таҥаһыттан саҕалаан таҥаһын барытын сиигинэн көтүрэр. Бүтэһигэр саһыл саҕалаах сонун көтүрэ олорон, сонун саҕатыттан үс кырыылаах иннэни булан ылаатын кытта саҥата сүтэн хаалбыт. Дьиэлээхтэр тайҕа ороспуойа буккуллаары гыммыт диэн дьиксиммиттэр. Санников иннэни ылан оһох үөлэһигэр кыбыта анньан кэбиһэр. Көтүрбүт таҥаһын тиктэрэн, киһи киһинэн буолан хаалар. Ол олордоҕуна эмээхсин уола тиийэн кэлэр. Санниковы таһырдьа ыҥыран таһааран: «Ийэм баас буолан өлөөрү сытар. Баран көрсүөҥ үһү», – диэн илдьити этэр. Санников кыккыраччы батан кэбиһэр. Уол сылдьа түһэн баран, киэһэ дьиэлиир. Барбытын кэнниттэн иннэтин көрбүтэ – мэлигир. Били уол илдьэ бардаҕа диэн сэрэйэр. Эһэ Харах онтон уһаабакка, баандатын кытта тутуллубут. Ол иннэтэ араҥаччылыы сылдьыбыт буолуохтаах”.
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru