«Аны саҥа методикаҕа киириэхпит»

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун үлэһитэ, саха сүөһүтүн чинчийиигэ өр сыллартан үлэлиир, тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата Руслан Попову кытары биһиги бүгүҥҥү кэпсэтиибит төрүт боруода сүөһүгэ ананна.

edersaas.ru.

Руслан Гаврильевич, Арассыыйаҕа аҕыйах ахсааннаах уонна эстэр кутталга киирбит хороҕор муостаах хас боруодата баарый?

Сэбиэскэй былаас саҕана Арассыыйа үрдүнэн итинник туруктаах 19 боруода баарыттан билигин 16-та эрэ хаалан турар. Үс боруода сүөһү, ол иһигэр бүрээт сүөһүтэ, эстибитэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ үс боруода (Дагестан хайатын сүөһүтэ, Тагиль сүөһүтэ уонна саха сүөһүтэ) эстэр туруктаах кирбиигэ сылдьаллар. Тагиль сүөһүтэ 800 эрэ ахсааннаах хаалбытын, Свердловскай уобаласка уонна Пермь кыраайыгар генопуонда тэрилтэлэрин тэрийэн, иитэллэр.

Оттон дьэ, бэйэҕэ кэллиэххэ.

Саха сүөһүтэ 1928 сыллаах чахчынан, 530 тыһ. ахсааннаах буоллаҕына, 1941-1945 сс. сут содулугар, онтон кэлиҥҥи сылларга симменталь уонна холмогор боруодалар маассабайдык аҕалыллыбыттарын түмүгэр, быстар аҕыйаабыта. Эбээн Бытантайга эрэ ордон, 1990-с сс. 965 сүөһү баара. Уруурҕаһыы тахсан, ситэ сайдыбатах, икки төбөлөөх, аҥаар харахтаах ньирэйдэр төрөөн киирэн барбыттара. Ол иһин, учуонайдар көҕүлээһиннэринэн, 1994 с. Горнай улууһугар «Улуу Сыһыы» генопуонда тэрилтэтэ тэриллэн, Эбээн Бытантайтан 5 ынах уонна 42 ыччат сүөһү, эһиилигэр 26 сүөһү аҕалыллыбыта, «Дьокуускайдааҕы» научнай-производственнай холбоһук иһинэн Саха сирин кыылын-сүөлүн генопуондатын харыстыыр лаборатория тэриллибитэ.

2001 с. «Саха ынаҕын генопуондун харыстааһын уонна туһаныы туһунан» диэн сокуон бигэргэммитэ, 2002 с. «Саха сүөһүтүн генопуондун тыыннаах хаалларар үлэ тэрээһиннэрин туһунан» бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров ыйааҕа, 2003 с. «Саха сүөһүтүн генопуондун өйүүр судаарыстыба дьаһалларын туһунан» бырабыыталыстыба уурааҕа тахсыбыттара. Ол түмүгэр, күн бүгүн төрүт сүөһүбүтүн ууһатан иитиигэ сэттэ салаалаах «Саха сүөһүтэ» хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэтэ итиэннэ уон алта улууска тирэх, бааһынай хаһаайыстыбалар үлэлииллэр. Барыта 2 021 сүөһү, ол иһигэр 840 ыанар ынах баар. Онон, саха сүөһүтүн улуустарынан тарҕатан, уруурҕаһыыны бохсон, хаан буккуурун тохтоттубут.

Ыанар ынаҕын ахсаана биир тыһыынчаҕа тиийбит боруода сүөһү «эстэр туруктаах» диэн кирбииттэн тахсар. Биһиги итиннэ чугаһаан эрэбит. Үлэ иккис түһүмэҕэ ынах ахсаанын биэс тыһыынчаҕа тиэрдии буолар. Оччотугар сүөһүнү удьуорунан сүүмэрдээн, талан иитэр кыахтанабыт. 10000 ынахтаннахпытына, саха сүөһүтэ сайдар кэскиллэннэ диибит.

Сорохтор Аляскаҕа былыр илдьиллибит саха сүөһүтүн удьуора баар, онтон аҕалан сүөһүбүт хаанын байытыахха дииллэрэ төһө сөбүй?

Аляска сирин уонна ол таһынааҕы арыылары 1784-1867 сс. Арассыыйа империята бас билэрэ. Ити кэм устатыгар тутууга, онтон да араас үлэҕэ Саха сириттэн бэрт элбэх киһи наймылаһан барбыт, үгүс сүөһү-сылгы уонна таба илдьиллибит. Чириков арыыга сылдьар сүөһүнү онтон хаалбыт сүөһү удьуора диэн сабаҕалыыллар.

Биһиги 2016-2017 сс. Финляндия уонна Америка учуонайдарын кытары Чириков арыытыгар баар сүөһү генетикатын үөрэппиппит, саха сүөһүтүн хаана 30% баара, баһыйар өттө Европа боруода сүөһүлэрин киэнэ буолара биллибитэ. Сайын отунан, кыһын муора салахайынан аһаан-сиэн сылдьар эбиттэр. Нууччалар Аляскаттан барыахтарыттан 150 сыл тухары араас боруоданы кытары булкуспуттарын үрдүнэн, саха сүөһүтүн күүстээх гена баар буолан, тыыннаах кэлбиттэр быһыылаах. Ол эрээри, манна аҕалан, ыраас хааннаах саха сүөһүтүгэр булкуйар төрүт табыллыбат.

Финнэр тоҕо биһиги сүөһүбүтүгэр интэриэстэннилэр?

Кинилэр бэйэлэрин үс төрүт боруода сүөһүлэрин бородууксуйатын мыынан, кэлии сүөһүнэн үтүрүйэн кэбиспиттэрин чөлүгэр түһэрэргэ үлэлииллэр. Даҕатан эттэххэ, элбэх эти-үүтү ылаары хас да боруоданы иссиһиннэрэн таһаарыллыбыт «култуурунай» дэнэр боруода сүөһү араас ыарыылартан харыстанар кыаҕа намыһах, тулалыыр эйгэҕэ сөп түбэһиитэ мөлтөх, экстремальнай усулуобуйаны тулуйбат, «үйэтэ» кылгас, үстэ-түөртэ төрөөт эстэр. Аны организмыгар олорсо сылдьар ыарыыта элбэх. Холобур, омук сириттэн киллэриллибит гольштин боруода ынахха, көрүүтүн таппатахха, лейкоз ыарыы көбөн, киһини сутуйуон сөп. Дьэ ити иһин, күүстээх геннээх, төрүт олохтоох боруода сүөһүлэргэ болҕомто уурулунна – кинилэртэн хаан ылан, бэйэлэрин сүөһүлэрин генын күүһүрдэр инниттэн. Финнэр саха ынаҕын «биһиги курдук хоту дойду сүөһүтэ» диэн чинчийэ, маарынныыр уонна уратылаһар өрүттэрин көрдүү сатыыллар.

Ити эрээри, саха сүөһүтэ кинилэр дойдуларынааҕар ураты тыйыс усулуобуйаҕа үөскэтиллибит боруода. Генетиканан көрдөххө, 8-10 тыһыынча сыл анараа өттүгэр Иран, Ирак эргинтэн силис тардан, Монголиянан эргийэн, зебу сүөһүнү кытары булкуһан, манна кэлэн, саханы саха дэппит. Тымныыны тулуйар дьоҕура үрдүк, саас ыам ыйыттан саҕалаан алтынньыга диэри таһырдьа сылдьар, аһылыгын хааччынар, уһун, тымныы кыһыҥҥа бэлэмнэнэн, күүскэ уойар. Сыаны хаһаанар кыаҕа үрдүк буолан, үүтүн сыата сайын 5%-ҥа, кыһынын 10%-ҥа тиийэр, сыл устата 1,5 тыһыынча киилэ үүтү ыатыан сөп.

Сорох хаһаайыстыбалар саха ынаҕын искусственнайдык буоһатыыга киирэн эрэллэр.

Ити сөптөөх хардыы. Өр сыллаах утумнаах үлэ түмүгэр, сүүрбэччэ сыллааҕыта баарыгар эрэ баһыыба сүөһүбүт ахсаана эбиллэн, хаачыстыбата быдан тубуста. Онон аныгы технологиялары киллэрэн иһиэхтээхпит.

«ЭКО-нан оҕолонуу», «суррогатнай ийэ» диэни билигин киһи барыта билэр. Транспланталогияҕа эмбриону оҥоруу методиката ынах сүөһүгэ туһаныллыбыта ыраатта. Биһиги саҥа ылсан эрэбит. «Саха сүөһүтэ» тэрилтэни кытары сиэмэ баанын оҥорон, эмбриоҥҥа үлэлиэхпит. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин наукаҕа сэбиэтин бигэргэтиитинэн, саха ынаҕар генетическай криобанк тэрээһинэ 2021 сылтан саҕаланыахтаах. Бастакы хардыы быһыытынан «Сахаагроплем» секвенатор ылынан, биологическай бородууксуйа генеалогическай аномалиятын көрөр кыахтанныбыт. Институкка ынах сүөһү физиологиятын уонна ууһааһынын чинчийэр лаборатория тэрилиннэ. Салгыы оҕустаах ынахтан сиэмэ ылан, пробиркаҕа иссиһиннэрэн, эмбриону үөскэтэн баран, симменталь ынахтарга уган төрөтүөхпүт. Холобур, эмбрионун оҥорон баран, 100 симментал ынахха уган, бастакы сылга 60 ыраас саха ньирэйин төрөтүөхпүт. Уопутуран истэхпитинэ, өссө элбэх ынахха үөскэх уган, үрдүк төрүөҕү ылар буолуохпут.

Базаны тупсарыыга болҕомто ууруллан, саха сүөһүтүн иитэр хаһаайыстыбаларга толору хааччыллыылаах комплекстар тутуллан эрэллэр.

Хаһааҥҥа диэри холлоҕос хотоҥҥо олоруохпутуй? Ол эрээри, саха сүөһүтэ айылҕатын быһыытынан олус сылааһы сөбүлээбэт. Кини тириитэ халыҥ, кыһын 4,2 мм, сайын 3,1 мм буолар, түүтэ хойуу уонна уһун, ону таһынан хос ньуолах түүлээх, инньэ гынан, иһиттэн итиини таһаарбат, тастан тымныыны киллэрбэт, ол иһин тымныыны тулуйар дьоҕура үрдүк.

Дьэ ону учуоттаан, ити саҥа комплекстарга сөбүгэр сөрүүн температураны тутар наада. Итини кэстибит да, ынахпыт барахсаны абырыырбыт оннугар алдьатабыт, аан дойдуга сыаналаммыт, ханнык да боруода сүөһүгэ суох ураты хаачыстыбаларын сүтэрэбит.

Биһиги сыалбыт биир: Саха сүөһүтүн ыччаттарбытыгар чөл туруктаах, ыраас хааннаах хаалларыахтаахпыт. Кэлэр көлүөнэ учуонайдар төрүт сүөһүгэ тирэҕирэн, саҥа таһаарыллар боруодалар хаачыстыбаларын тупсарыахтара, саҥа тииптэри уонна боруодалары таһаарыахтара.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0