“Үлэлииргэ-хамсыырга интэриэһинэй кэм кэллэ”

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Бэрэсидьиэн Владимир Путин Федеральнай Мунньахха оҥорбут Анал этиитин сүрүн санаатын быһаарарга көрдөспүппүтүгэр, Ил Түмэн бүддьүөт, үп-харчы, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев маннык эттэ:

edersaas.ru

— Владимир Путин быйылгы Анал этиитин сыл саҕаланыыта оҥорбута уонна демография боппуруоһуттан саҕалаабыта мээнэҕэ буолбатаҕын өйдүөххэ наада. Тоҕо диэтэххэ, ити туруоруллубут тыын суолталаах боппуруостары быһаарыы үгүөрү үпкэ-харчыга тирэҕирэр, эбии үбүлээһини эрэ­йэр үлэ буолар. Онуоха харчы федерацияттан эрэ буолбакка, тустаах эрэгийиэннэртэн, өрөспүүбүлүкэлэртэн эмиэ көрүллэрэ ирдэнэр. Ол иһин, үбү-харчыны хантан булары быһаарарга, бүддьүөккэ уларытыылары киллэрэргэ тоҕоостоох буоллун диэн, Бэрэсидьиэн этиитин сыл саҕаланыыта оҥордо.

Бастакынан – демография боппуруоһа

— Анал этии бастакы аҥаарыгар Арассыыйаҕа саамай тирээн турар кыһалҕа: демография, оҕо төрөөһүнүн уонна нэһилиэнньэ дохуотун үрдэтии боппуруостара көтөҕүлүннүлэр.
— Кэнники сылларга социальнай бэлиитикэҕэ, доруобуйа харыстабылыгар уонна национальнай бырайыактарынан үлэҕэ төһө да балачча элбэх үп-харчы көрүллүбүтүн үрдүнэн, улахан хамсааһын соччо биллибэт курдук. Бу соторутааҕыта мин биир саамай ытыктыыр анаарааччым, МГУ бэрэпиэссэрэ Наталья Зубаревич Федерация Сэбиэтин мунньаҕар диаграммаларынан холобурдаан, 1990-с сс. оҕо төрөөһүнэ биллэрдик аччаабытын түмүгэр, дойду демография дьааматыгар киирбитин уонна онтон хайдах тахсыахха сөбүн туһунан дириҥ ырытыылардаах улахан этиини оҥорбута. 2006-2007 сыллартан, Ийэ хапытаалын киллэриинэн, нэһилиэнньэ ахсаана арыый эбиллэрэ ситиһиллибитин сыаналаан, бу бырагырааманы салгыы үлэлэтэр наадатын эппитэ. Дьэ ону ылынан, Владимир Путин Ийэ хапытаалын маҥнайгы оҕоҕо биэрии, бырагырааманы 2026 сылга диэри уһатыы, үһүс оҕотун төрөппүт ыалга ипотека кирэдьиитин сорох чааһын сабыы, тиийинэн олоруу таһымыттан намыһах дохуоттаах ыаллар оҕолоругар 7 саастарыгар диэри босуобуйаны көрүү, оскуолаҕа “итии аһылыгы” тэрийии о.д.а. курдук хамсатыылаах дьаһаллары ылла. Итинэн кини көмө оҕолоох ыалларга чопчу тиийэрин хааччыйда. Биһиги, норуот дьокутааттара уонна толоруулаах былаас уорганын үлэһиттэрэ, бу боппуруоһу аҥаардас харчынан эрэ буолбакка, атыннык эмиэ быһаара сатыахтаахпыт. Кистэл буолбатах, үгүс эдэр дьон: “Билигин оҕолонор былааммыт суох, эдэр-сэнэх эрдэхпитинэ үлэлии-хамсыы уонна араас дойдулары көрө-истэ түһүө этибит”, — диэн санаалаахтар. Дьэ ол иһин ыччаттарга уонна эдэр ыалларга “элбэх оҕолоох ыал дойду тирэҕэ буолар” диэн эппиэтинэстээх санаа үөскүүрүн туһугар үлэлэһиэхтээхпит.

Конституцияҕа уларытыылары киллэрии

— Арассыыйа Конституциятыгар уларытыылары киллэрэр наадатын туһунан этии элбэх киһини соһуттаҕа.
— Арассыыйа Федерациятын Конституциятыгар, бэлиитикэтин тутулугар уларытыылар киллэриллиэхтэрин, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр уонна губерниялар боппуруостара туруон сөбүн туһунан кэпсэтиилэр барбыттара син балачча буолла уонна ол хайдах быһаарыллыаҕар сабаҕалааһыннар элбэх этилэр. Бу этиини мин 1993 с. ылыллыбыт Конституция сүрүн тутула билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэһэр, сир-уот өттүнэн туох да уларыйыы-тэлэрийии буолбат, ол гынан баран, олох хаамыытын ирдэбилинэн, кэккэ уларытыылары киллэрэр наада буолбут диэн өйдөөтүм.
Сүрүн тосхол Парламены күүһүрдэргэ ылылынна. Бэрэсидьиэн бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин, кини солбуйааччыларын уонна федеральнай миниистирдэр дуоһунастарыгар Судаарыстыбаннай Дуума бигэргэппит хандьыдааттарын аныыр диэн буолла, ол иннинэ кинилэр Судаарыстыбаннай Дуума сөбүлэҥинэн бигэргэнэллэрэ. Бүддьүөт эйгэтин исписэлиистэригэр “балаансаламмыт бүддьүөт” диэн тыл баар, ол аата бүддьүөтү биир эрэ хайысханан буолбакка, атын хайысхалары эмиэ барыларын кэлимник уонна ороскуоту-дохуоту тэҥнээн быһаарыы буолар. Мин санаабар, бэрэсидьиэн манна судаарыстыбаннай былаас балаансаланыытын көрдө.
Иккиһинэн, Судаарыстыбаннай Сэбиэккэ (Бэрэсидьиэн иһинэн тэриллэр, бары эрэгийиэннэр баһылыктара киирэр уорганнарыгар) улахан болҕомто уурулунна. Кини статуһа Конституциянан бигэргэнэрэ этилиннэ. Манна кэккэ ыйытыылар күөрэйэллэр: Судаарыстыбаннай Сэбиэт туох боломуочуйалаах буоларый? Федеральнай таһымнаах быһаарыылары ылынарга эрэгийиэннэр баһылыктарын оруоллара үрдүүр дуо?
Үсүһүнэн, Судаарыстыбаннай Дуума бу киирбит этиилэри экспиэртэри кытары сүбэлэһэн, быйылгы сыл иһинэн референдумҥа таһаарарга соруктанна.
Федеральнай таһымҥа ылыллар саҥа хайысхалар эрэги­йиэннэргэ быһаччы да буолбатар, син-биир дьайаллар. Конституцияҕа уларытыылары киллэрии боппуруоһа эрэгийиэннэр Конституцияларыгар уларытыылары киллэрэргэ тоҕооһу үөскэттэ. Биһиги Төрүт Сокуоммутугар туох уларыйыы киириэҕин сибилигин этэр уустук, ол референдумҥа тахсыбыт боппуруостар хайдах ааһалларыттан тутулуктаныаҕа. Ол эрээри, Төрүт Сокуоммут сүрүн тосхоло, ураты хайысхалара оннунан хаалыахтаахтар, оттон уларытыылар киллэриллэр да буоллахтарына, олору күүһүрдэн биэрэргэ ананыахтаахтар дии саныыбын. Судаарыстыбаннай Дууманы кытары биир быраап эйгэтигэр баарынан, Ил Түмэни күүһүрдүү боппуруоһа эмиэ туруон сөп. Оттон борокуруору, уопсайынан, быраабы, сокуону араҥаччылыыр уорганнар салайааччыларын анааһын Федерация Сэбиэтинэн быһаарыллар буолла. Ити улахан уларыйыы.

Үп пуондаттан ылыллыаҕа

— Юрий Михайлович, Владимир Путин “бэрэсидьиэн иккиттэн ордук болдьоххо талыллыа суохтаах” диэн этиини утарсыбатын биллэрдэ дии. Ол аата кэлэр быыбарга турбат буоллаҕа?
— Оннугар тахсар. Бэрэсидьиэн быыбара 2024 сылга ыытыллар. Итинэн ситимнээн, бу икки сыл боччумнаах уларыйыылары кэтэһэр сылларбыт этэ гынан баран, быйылгы сыл саҥатыгар итинник эппитэ соһуччу соҕус буолла уонна элбэҕи толкуйдатта. Биллэн турар, Анал этиигэ туруоруллубут соруктары толоруу кэккэ уустуктардаах буолуон сөп. Биһиги быйылгы бүддьүөккэ икки хайысхаҕа — хомунаалынай өҥө төлөбүрүн субсидиятыгар уонна үөрэхтээһин судаарыстыбаннай стандартарын олоххо киллэриигэ ороскуоту ситэ көрбөккө олорор буоламмыт, эбии үбүлээһини хааччыйарга үлэлэһэ сылдьабыт. Онуоха бу дьаһаллар эбилиннилэр, быһата, үлэбит үксээтэ.
Үп миниистирэ Антон Силуанов сабаҕалыырынан, аҥаардас демография боппуруоһун быһаарарга 500-600 миллиард солкуобай ирдэнэр, мин саныахпар, бу ороскуот 80-90 %-а Туруктаах буолуу национальнай пуондатыттан (ФНБ) көрүллэр буолуохтаах. Даҕатан эттэххэ, кэнники сылларга ФНБ балачча хаҥатыллан, иэһи-күүһү хас эмит бүк куоһарар үп мунньулунна. Бу харчы нэһилиэнньэ дьадайыытын утары охсуһарга барыахтаах диэн Владимир Путин чопчу эппитэ. Инньэ гынан, иннибитигэр дьоһун сорук турар: ити харчыттан өрөспүүбүлүкэҕэ төһө кыалларынан элбэҕи ылан, дьоммутугар тиэрдии! Ил Дархан Айсен Николаев уонна кини хамаандата бу өттүгэр күүскэ үлэлэһиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Тоҕо диэтэххэ кэнники икки сылга федерацияттан үбү тардыыны төрүт аччаппатылар, хата, быйыл 5 миллиард харчыны эбии ылары ситистилэр!

Кытаанах ирдэбиллээх салайааччы кэллэ

— Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн Михаил Мишустин ананна. Кинини нолуок федеральнай сулууспатын салайбыт уопутуттан көрөн, туруоруллубут соругу ситиһэргэ кытаанах ирдэбили туруорар салайааччы быһыытынан сыаналыахха сөп. Владимир Путин этиитэ киниэхэ олус соһуччу буолбатаҕа, онон саҥа солотугар кэккэ көрүүлэрдээх кэлбитэ сэрэйиллэр. Өтөрдөөҕүтэ “Биир ньыгыл Арассыыйа” бэлитиичэскэй баартыйа ыыппыт мунньаҕар национальнай бырайыактар эрэгийиэннэрдээҕи бырагыраамаларга сөп түбэспэттэрэ, эрэгийиэннэр этиилэрин учуоттаабатахтара этиллибитэ. Саҥа бырабыыталыстыба ону көннөрөргө, уопсайынан, национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ күүскэ үлэлиир буолуохтаах. Сокуон быһыытынан, бу таҥыллар бырабыыталыстыба эһиил ыытыллар Судаарыстыбаннай Дуума быыбарыгар диэри үлэлиэхтээх, быыбар кэнниттэн эмиэ саҥа састаап талыллыахтаах, ол гынан баран, бэйэтин үчүгэй өттүнэн көрдөрдөҕүнэ, быйыл талыллыбыт хамаанда салгыы үлэлиир кыахтаныаҕа. Онон, үлэлииргэ-хамсыырга судургута суох эрээри, чахчы интэриэһинэй күннэр-дьыллар үүннүлэр.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0