(иннин edersaas.ru 26.03.20 күнүгэр көр)
Биһиги төһө даҕаны мөҕүлүннэрбит, сэмэлэннэрбит, оччотооҕу ГАИ үлэһиттэрин: начаалынньык М.Д.Васильевы, иниспиэктэрдэр Анатолий Егорович Никифоровы, Руслан Николаевич Тартакыновы, Афанасий Михайлович Башарины кытары бииргэ сүбэлэһэн үлэлиирбит, икки өттүттэн суолга дэҥ-оһол тахсыбатын туһугар үлэни тэрийэрбит.
edersaas.ru
Элбэх дьиэ тутулларыгар көмөлөспүппүт
Лесовозтар тутуу маһын инньэ 140 килэмиэтирдээх Сунтаар оройуонун Мэлэкэ учаастагыттан таһаллара. Кыһын устата 1500-2000 кууб мас тиэллэрэ. Ону таһынан, чааһынай ыал дьиэ туттар маһын эмиэ биһиги уолаттарбыт таһаллара. Ол саҕана чааһынай дьиэ туттааһына муҥутаан турар кэмэ этэ. Сопхуос тутар социальнай уонна производственнай эбийиэктэриттэн ураты Антоновка иһигэр бииртэн биир чааһынай дьиэ тэллэй курдук сылтан сыл элбээн иһэрэ. Ол курдук, мин саҕана лесовоз суоппардарынан Н.Ф.Герасимов салайыытынан Александр Дохсунович Гу-ди, Петр Прокопьевич Тимофеев, Альберт Семенович Санников, Василий Федорович Татаринов, Виталий Васильевич Михайлов, Василий Никитич Винокуров, Егор Николаевич Матвеев, Андрей Федорович Васильев, Сергей Афанасьевич Александров үлэлээн ааспыттара.
Биһиги Нерюнгрига “Якутуглестрой» тэрилтэ салайааччыта Валерий Иванович Маринины кытары күүскэ үлэлэһэн, бастаан КраЗ-256 самосваллары аҕалтаан, тутуу маһын таһааһыҥҥа үлэлээбиппит, оттон Александр Дохсунович Гу-ди Краз-255 (лаптежник), онтон Петр Прокопьевич Тимофеев МАЗ-509 курдук сүдү кыахтаах лесовозтары биир-биэс харчыта суох ылаттаан, оччотооҕуга тыа сиригэр суох тиэхиньикэлэргэ үлэлэтэлээбиттэрэ, уолаттар ити тиэхиньикэлэри түргэнник баһылаабыттара уонна урут иккитэ-үстэ кырыналларын биирдэ аҕалан, оҥорон таһаарыыны олох үрдүк таһымҥа таһаарбыттара. Онон, уруккута улуу нуучча убайдарбыт улахан кыахтаах тиэхиньикэҕэ үлэлииллэрин харахпытынан эрэ көрөр эбит буоллахпытына, ити сыллартан биһиги да уолаттарбыт модун тиэхиньикэлэргэ үлэлээн саҕалаабыттара. Мас таһар уолаттар олунньу ый буолла да, күн уһаабытын, тымныы уҕараабытын туһанан, массыыналарыгар утуйа сылдьан, түүннэри-күннэри тохтоло суох сүүрэллэрэ. Дэлэҕэ Герасимов Коля саппараапкаҕа тохтоон, толуонун биэрэ хааман иһэн утуйан хаалан түннүккэ сааллыа дуо?..
Саҥа массыына бэриллэрэ дьол буолара
Манна сыһыаран эттэххэ, дириэктэрбит Алексей Софронович Захаров Нерюнгрига соҕурууттан кэлэн үлэлии сылдьар дьону хара бастааҥҥыттан эрэнэн-итэҕэйэн, уопсай тылы булан быһаарсыа диэн икки-үс массыынаны биэрэн, таһаҕас ыллара соҕотохтуу ыытарын билигин кэлэн сөҕө саныыбын. Хата биһиги биирдэ да кураанах да, быһаҕас да кэлбэтэхпит. Кэллэхпит аайы араас таһаҕаһы, тэриллэри, тиэхиньикэ саппаас чаастарын, массыынатыгар тиийэ аҕалааччыбыт. Бу сырыыларбытыгар сылдьыһар уолаттарбар автомат саа, “Урал” матасыыкыл, “Москвич” массыына горисполкомтан нэрээттэтэн ылаттаан биэрээччибин. Ону таһынан биирдиилээн ыалларга кырааска, миэбэл, олоххо-дьаһахха уттар тиэхиньикэ арааһын сакааһынан аҕалан түҥэтээччибит. Ити тэриллэр ол кэмҥэ биһиэхэ улахан пуондаҕа эрэ бэриллэр этилэр. Дьиҥинэн, бу киһитэ орто эрэ үөрэхтээх, онно-манна киэҥ сиринэн сылдьан мунна эриллибэтэх киһи буоллаҕым дии. Кэнникинэн “Хайа бу киһи тоҕо дойдугар барбакка сылдьаҕын? Суол аһыллыбыта ыраатта” диир буолуохтарыгар диэри кэлэр-барар буолбуппут. Онно үксүгэр Дмитрий Васильевич Ивановтыын сылдьааччыбыт. Киһим кэлин Мииринэйинэн, Ленскайинэн, Челябинскайынан сылдьан, улуу нуучча норуотун бэрэстэбиитэллэрин кытары алтыһан уҥа-хаҥас ылсан-бэрсэн үлэлиирбэр тирэх буолбутугар Алексей Софроновичка махталым муҥура суох.
Бастакы улахан 8 туонна уйуктаах ЗИЛ-133 диэн соччо сатамматах массыыналары аҕалтаан үлэлэтэ сылдьыбыппыт. Манна Василий Петрович Илларионов уонна Николай Федорович Герасимов үлэлээбиттэрэ, биири Чаппанда отделениетыгар сыһыарбыттара. Бу массыыналарга кыратык сыыһа-халты тутуннуҥ да, коруопкаларын хайа тэбэн кэбиһэн, уолаттар боробулуоханан үүйэн баран, стекловатанан ханаппаакылаан тиийэн кэлэр түгэннэрэ баара… Н.Ф. Герасимов саҥа “Уралы” ылааһына эмиэ кыратык мүччүргэннээх соҕус этэ. Ол саҕана саҥа РАПО бэрэссэдээтэлинэн Сунтаартан Александр Иннокентьевич Петров кэлэн үлэлии сылдьар кэмэ этэ. Кини онно дириэктэр сэбиэттэрэ диэн коллегиальнай уорганы тэрийэн, саҥа тиэхиньикэни ол нөҥүө түҥэтэри саҕалаабыта. Ол сылларга маннык кыахтаах массыыналары, өрүү буоларын курдук, Агроснабка хаалларар быраактыка баара. Ону ити коллегиальнай уорган тэриллэн, дириэктэрбит А.С.Захаров уонна кылаабынай инженербит Н.П.Иванов күүскэ туруорсууларынан, эмискэ биһиэхэ дизеллээх “Урал” бэриллэр буолан хаалан, биһиги үөрэн-көтөн атахпыт сири билбэт буола сырыттыбыт. Онтон саҥа массыыналар Большой Невергэ кэлэн киирэн барбыттарыгар, Дьокуускайга СМРО салайааччытыгар Молотковка массыынабыт хаһан кэлэрин сотору-сотору эрийэн ыйыталаһа олордубут. Арай биир сарсыарда киһибит Ньурба массыынатыгар СХТ суоппар ыытан, аҕала барбытын туһунан биллэрдэ. Дьэ, биһиги “бабат” диэн буоллубут. СХТ киирэн ыйыппыппытын “конденсат таһыытыгар диэн РАПО биһиэхэ биэрбитэ” диэн буолла. Александр Иннокентьевичка киирэн: “Хайдах дириэктэрдэр сэбиэттэрэ быһаарбытын көтүрэн, СХТ-ҕа биэрдиҥ? Дьаһалгын баһаалыста көннөр”, — диэн үс түүннээх-күн тохтообоххо туруорсан ,дьаһалын көннөттөрдүбүт. Аны туран, саатар массыынаны аҕалтара Антоновкабыт уола Сеня Сидоровы ыыппыттар эбит. Хайыахпытый, киһибитин Дьокуускайтан хаһан арахпытын Молотков нөҥүө ыйытаммыт, суоттаан-суоттаан саппраапкаҕа тохтотон, дьаһалы көрдөрөн, массыынабытын ыллахпыт дии…
Айаны, сырыыны кыайар суоппардар
Өрөспүүбүлүкэ тыраассатыгар 1970-с сыллар бүтүүлэриттэн КАМАЗ-тар көстөр буолан барбыттара. Киэҥ-куоҥ хабыыналаах сабыс-саҥа массыыналарга нуучча уолаттара булууһанан, таапачканан эрэ интэлигиэн курдук туттан олороллорун көрө-көрө, биһиги уолаттарбыт төһөлөөх ымсыырбыттара буолуой? Оройуон сопхуостарыттан бастакынан кэлбит полуприцеп Камаз-5410 массыынаҕа сопхуос биир чулуу суоппара Н.Н.Чусовской бириэмийэтин 7 төгүллээх лауреата, “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээллээх Ксенофонт Ксенофонтович Саввинов бастакынан олорбута уонна ыраах рейс суоппарын быһыытынан сырыы бөҕөнү сылдьыбыта. Кэлин массыынатыгар МАЗ самосвал кузовын уларытан олордон, самосвал быһыытынан өр кэмҥэ сүүрдүбүтэ. Онтон бииртэн биир КАМАЗ-тар кэлэн испиттэрэ. Олорго Сергей Егорович Саввинов, Владимир Ильич Семенов, Василий Петрович Илларионов суоппардаан, биһиги да уолаттарбыт саҥа тиэхиньикэни баһылыыр кыахтаахтарын көрдөрбүттэрэ.
Үлэ Албан Аата уордьан II уонна III истиэпэннээх уордьаннар кавалердара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Иван Никитич Баянов сайын аайы сиилэс звенотун салайан үлэлэтэрэ, ону таһынан отделениелар аайы сиилэс звенолара бааллара. Онно Леонид Иванович Баянов, Дмитрий Васильевич Иванов, Аркадий Егорович Софронов, Валерий Васильевич Бахчарыков, Дмитрий Георгиевич Курбатов, Ариан Дохсунович Гу-ди, “Бочуот Знага» уордьаннаах кырдьаҕас суоппар Петр Николаевич Николаев, Михаил Егорович Семенов, Андрей Михайлович Семенов, Владимир Васильевич Тихонов солбуһа сылдьан үлэлээбиттэрэ. Зосим Иванов куруук “Күндээдэ” отделениетыгар көмөҕө тахсара. Зосим Степанович көҥүл тустууга Саха сиригэр Арассыыйа улахан тустууктарын бастакынан хотон, эдэрдэргэ суолу аспыт саха тустуутун номоҕо этэ.
Уу таһар массыына суоппардарын сэрии бэтэрээнэ, эйэлээх кэмҥэ Бочуот Знага уордьаннаах, Антоновка бастакы суоппардарыттан биирдэстэрэ, саахала суох, уһун кэмҥэ эҥкилэ суох суоппардаабытын туоһулуур РСФСР түөскэ иилинэр бэлиэлээх Иннокентий Прокопьевич Пахомов баһылаан-көһүлээн илдьэттии сылдьыбыта. Онон, киниттэн эдэрдэр айаны тулуйарга, үлэҕэ эппиэтинэстээх буоларга, онтон да атын үлэ үөрүйэхтэригэр элбэххэ үөрэммиттэрэ. Кинилэр ол саҕана хас отделение ахсын хастыы да тыһыынча ынах сүөһүнү кыһыны супту хотоҥҥо уулатары хааччыйалларын таһыгар туох баар хочуолунайдары, социальнай эбийиэктэри, чааһынай секторы уунан хааччыйарга, тоҥору-хатары аахсыбахха, саахал таҕыстаҕына, түүннэри-күнүстэри сүүрэн, сыралаах үлэ түмүгэр бүтүн нэһилиэги тутан олорбуттара. Уу таһар массыына суоппардарынан Бочуот Знага уордьаннаах Петр Николаевич Николаев, Егор Семенович Пахомов, Дмитрий Георгиевич Курбатов, Петр Прокопьевич Хохсоторов, Михаил Егорович Софронов, Владимир Алексеевич Спиридонов үлэлээн ааспыттара. Манна Петр Хохсоторов түргэн-тарҕан туттунуулааҕынан сөхтөрөөччү. Ол курдук, хоруопката алдьанан киирэн баран, 2-3 чаас иһигэр массыынаттан хоруопкатын устан, ыһан баран, төттөрү олордон гараастан тахсан барааччы.
Биир эмиэ түбүктээх да, эппиэтинэстээх да үлэлээх массыына суоппардарынан үүт таһар массыына суоппардара этилэр. Кинилэр сайыҥҥы өттүгэр хайдахтаах да суолга, хаарга-самыырга саамай эрдэ тахсааччылар, онтон киэһэ өттүгэр түүн үөһэ үлэлээн бүтэллэрэ. Манна Альберт Егорович Егоров, Николай Захаров, Семен Николаевич Санников, Василий Петрович Илларионов, Антон Николаевич Яковлев, Михаил Васильевич Михайлов, Василий Никитич Винокуров, Андрей Федотович Васильев үлэлээбиттэрэ.
Үлэ Албан аатын III истиэпэннээх уордьаннардаах суоппар Михайлов Василий Михайлович бастаан автопаркаҕа суол оҥоруутун биригээдэтин салайан баран, кэнники массыынатын уолугар Виталийга туттарбыта, онтон дирекция дьаһалынан элбэх сыллаах оту үүннэрэр звенону салайа автопаркаттан сүөһү аһылыгын бэлэмниир отдел дьаһалыгар көспүтэ.
Дьону таһар биир эппиэтинэстээх салаатыгар оптуобус суоппардарынан Николай Егорович Софронов, Петр Прокопьевич Хохсоторов, Дохсуна Семенович Гу-ди эҥкилэ суох, үтүө түмүктэрдээх үлэлээн ааспыттара. Кинилэр буруйдарынан дьон үлэлэригэр, тэрилтэлэргэ хойутааһыннара таһаарыллыбатаҕа, барытын лоп- бааччы бириэмэтигэр баар гыналлара.
Суол оҥорооччулар
Бачча үлүгэр элбэх тиэхиньикэ барыта бириэмэтигэр көрүлүннэҕинэ-истилиннэҕинэ эрэ, тохтообокко сүүрэрэ саарбаҕа суох. Ону таһынан улахан да, кыра да алдьаныы-кээһэнии ханна барыай? Ону суоппардар бириэмэлэрин аахсыбакка, түүн буоллун, күнүс буоллун оҥосто охсон тахсар эрэ дьүккүөрдээхтэрэ. Манна маастар-наладчигынан мындыр толкуйдаах, тиэхиньикэҕэ эргиччи сыстаҕас, хотунан-соҕуруунан үлэлээн буспут-хаппыт Иван Яковлевич Павлов диэн талыы Тааттаттан күтүөт үлэлиир этэ. Кини массыына туга хаппырыыстаабытын тыаһыттан тута билэн, сөптөөх быһаарыныы ылына охсон, ону туоратарга күүскэ ылсан үлэлиирэ. Ол да иһин, суоппардар бэйэлэрин икки ардыгар Иван Яковлевиһы “массыына луохтуура” диэн ааттыыллара. Онтон эмиэ туһугар мындыр буолууну, киэҥ билиини эрэйэр идэлээх массыына уустук дэтээллэрин иһэрдэри, радиаторы ыраастыыры, туох баар чаалбаан, туспа свойствалаах матырыйаалтан оҥоһуктары үүйээһини, абырахтааһыны баһылаабыт мындыр киһинэн Иван Семенович Ноговицын буолара. Маны таһынан, уустук деталлары чочуйааһыны, аккумулятор иитээһини, сыбаарка үлэтин Юрий Николаевич Капитонов салайааччылаах сопхуос киин мастарыскыайын сэргэ, Агроснаб автомастарыскыайа хааччыйаллар этэ. Мин бастаан мэхээнньиктиирбэр Максим Иванович Иванов, онтон атын үлэҕэ бара сылдьан баран кэнники кэлээһиммэр Николай Иевич Илларионов, Василий Петрович Илларионов завгардаан сылдьыбыттара.
Массыыналар линияҕа хаһан, ханна тахсалларын кылаабынай диспетчер Иван Николаевич Сидоров салалтатынан Евгений Григорьевич Федоров, кини кэнниттэн Александра Николаевна Попова диэн хотуттан кийиит кыыс диспетчер эбээһинэһин толорбуттара. Шуралаах Евгений эдэркээн саастарыгар олус хомолтолоохтук олохтон туораабыттара. Иван Николаевич сопхуос туох баар суһал балаһыанньатын илиитин иһигэр тутан олорон, түргэн кэм иһинэн эппиэтинэһи бэйэтигэр ылынан, түргэнник быһаара охсорунан уратылаах этэ. Дэлэҕэ даҕаны, дьээбэлэнэн “ыксаллаах быһыы-майгы дириэктэрэ” диэн ааттыахпыт дуо? Дьэ, дьиҥнээх кылаабынай диспетчер этэ…
Онтон сопхуос туох баар материальнай-техническэй матырыйаалын, тыраахтыр-массыына саппаас чааһын киин ыскалаакка киирбити сыа-сым курдук тутан отделениеларынан, отделларынан, биирдиилээн даҕаны тыырталаан барыларын кытта уопсай тылы булан, ким да хом санаата суох тэҥҥэ тутуллалларын курдук ыскылаат сэбиэдиссэйдэринэн ол кэмҥэ үлэлээн ааспыт Семен Николаевич Степанов, Николай Васильевич Иванов уонна Нина Ивановна Санникова үлэлэрэ аһара чуолкай уонна бэрээдэктээх буолара. Биһиги Нерюнгриттан сүүрэн-көтөн, булан таспыт таһаҕаспыт сопхуос олох ыһыллыар диэри бтуһалыы турбутун харахпытынан көрөн, астынар этибит…
Ол сылларга баһаарынай массыынаны автопарка көрөн-истэн, дьуһуурунай суоппарынан хааччыйан, дьуһуурустуба олохтоон үлэлэтэр этэ. Ону сопхуоска ТБ уонна баһаары утары сулууспа инженерэ Николай Григорьевич Алексеев сүрүннүүрэ уонна хонтуруоллуура. Манна уопуттаах суоппардар Семен Николаевич Санников, Дохсуна Семенович Гу-ди, Григорий Дмитрьевич Яковлев, Николай Иевич Илларионов, Михаил Егорович Семенов, Максим Иванович Ивановүлэлээн ааспыт кэмнэригэр түүн-күнүс баһаарынай массыынаны линияҕа тахсар гына бэлэм тутан олороллоро уонна баһаар буоллаҕына оройуон киинин военизированнай чааһын кытта бииргэ ыҥырыкка тахсаллара. Манна бастаан ГАЗ-66, онтон ЗИЛ-133 баһаарынай массыыналар сүүрбүттэрэ. ЗИЛ-133 төһө да көнтөрүгүн иһин, күүгэннээх пушкалаан буолан, баһаары умуруорарга көдьүүһэ улахан этэ. Маны таһынан, туох баар водовозтар гарааска уулаах бэлэм тураллара.
Маны таһынан сопхуос хаһаайыстыбаннай үлэтин үүтүн-хайаҕаһын бүөлүүргэ түүннэри-күнүстэри сүүрэр бортовой ГАЗ-53А массыыналар бааллара. Баларга үксүгэр саҥа суоппардыы кэлбит эдэр уолаттар олороннор, уйаннара-хатаннара быһаарыллан, салгыы ыраах айан эбэтэр лесовоз суоппара буола үүнэллэрэ. Баларга мин саҕана Семен Семенович Санников, Петр Егорович Васильев, Альберт Семенович Васильев, Сергей Степанович Мартынов, Михаил Михайлович Михайлов, Антон Николаевич Яковлев уонна Альберт Егорович Егоров суоппардаабыттара. Биир эмиэ уустук сырыыларга сылдьааччы, сороҕор ахсынньы-тохсунньу тоһуттар тымныытыгар соҕотоҕун тайҕа халыҥ хаарын хайыттаран булчуттары илдьэттии-аҕалтыы, инньэ Ээйик, Өлүөхүмэ быыстарыгар тиийтэлиир уустук сырыылаах ГАЗ-66 массыына суоппара Егор Семенович Пахомов буһуу-хатыы тургутуутун ааспыта.
Дьиэ кэргэнинэн суоппардар бааллара
Биһиги тэрилтэҕэ биир ыалтан дьиэ кэргэн династиялара баар буолан испиттэрэ. Ол курдук, Семен Николаевич Санников, Василий Михайлович Михайлов иккилии уолаттарыныын, Иван Николаевич Баянов, Михаил Егорович Семенов уолаттарыныын үлэлээн-хамсаан сылдьыбыттара. Маннык хамсааһын өссө да тэнийэн иһэр кэскиллээх этэ, ону сэбиэскэй тутул ыһыллан, сопхуостар суох буолбуттара, тыаҕа кэлэктиибинэн үлэ тутула ыһыллыбыта атахтаабыта. Биир ыалтан түөртүүгэ тиийэ уолаттар бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн-убаһан сылдьан үлэлииллэрэ. Оннук сылдьаллара, бэйэ-бэйэлэрин иннигэр эппиэтинэстээх буолаллара кэлэктиипкэ үчүгэй өттүнэн сабыдыаллыыра.
Сопхуос салалтатын тиэйэр суоппардар эмиэ түүннэри-күннэри сүүрэллэрэ. Аны туран оччотооҕу суолга ардахтаах сайын массыына өҥө-түүтэ көстүбэт буолуор диэри бадараан буолара. Оччоҕо салалта суоппардара күҥҥэ хаста да массыыналарын сууйаллара. Үлэлэрин күнэ сарсыарда 7 чаас 15 мүнүүтэттэн саҕаланан баран, түүн оройо бүтэрэ. Тоҕо диэтэххэ, оччотооҕу салайааччылар да үлэлэрин эрэһиимэ оннук этэ. Киэһэ хойукка диэри мунньахтаан баран, сайылыктары кэрийэн түүн бостууктар ыанньык ынахтарын мэччитэллэрин бэрэбиэркэлии бараллара. Ол курдук, үлэ тэрээһинэ тэриллэр уонна хонтуруолланар этэ. Манна араас кэмнэргэ суоппардарынан үлэлээн ааспыттара Владимир Ильич Семенов, Ольга Викторовна Нестерович (Семенова), Владимир Васильевич Тихонов, Петр Прокопьевич Хохсоторов уонна Дмитрий Афанасьевич Васильев.
ххх
Билигин урукку сэбиэскэй саҕанааҕы тутулу атарахсыттараллар да, кэлэктиип өйө-санаата уһугулаан турар кэмигэр ол саҕанааҕы көлүөнэ дьон-сэргэ өйө-санаата күүстээҕэ, үлэҕэ көхтөөҕө, талан ылбыт идэлэригэр бэриниилээх буолуу үтүө холобурун көрдөрөн, Сахабыт сирин тыйыс усулуобуйатыттан иҥнибэккэ үлэ үрдүк оҥорон таһаарыытын ситиһэллэр этэ. Маны таһынан киһи киһиэхэ сыһыана аһаҕас уонна бэйэ-бэйэҕэ итэҕэйсии, көмөлөсүһүү тыына үрдүктүк тутуллара. Маны этэн туран, билиҥҥи эдэр ыччат аҕа көлүөнэ үлэҕэ, олоххо үтүө холобурдарыгар тирэҕирэн олохторун оҥостоллоругар, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһалларыгар баҕа санаалаах бу ахтыыны суруйдум.
“Саха сирэ”, edersaas.ru саайтка анаан Валерий ИЛЛАРИОНОВ, Сунтаар улууһун Тойбохой нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.
Ааптар хаартыскалара.