Бу күннэргэ «Дьокуускайдааҕы килиэп комбината» ААУо «Саха сиригэр оҥоһулунна» дьарылыктаах сонун сүүрээни олоххо киллэрдэ.
edersaas.ru
Ол – лабыкталаах килиэп. Килиэп бу саҥа көрүҥэ тыа сирин олохтоохторун ордук интэриэһиргэтиэн сөп. Ол курдук, Килиэп кэмбинээтин менеджерэ Елена Марк бэлиэтииринэн, бурдук ас сонун көрүҥэ уон хонук устата бэйэтин хаачыстыбатын сүтэрбэккэ, сибиэһэйинэн сылдьыан сөп. Онон булчуттар, отчуттар, сайылык олохтоохторо лабыкталаах килиэби хаһан баҕарар тыаҕа илдьэ сылдьар кыахтаннылар.
Лабыкталаах килиэби устудьуоннар айбыттара
Лабыкталаах килиэби астааһыны олоххо киллэриэх иннинэ, Килиэп кэмбинээтин үлэһиттэрэ араас хайысхалаах үлэни ыытан, дьон санаатын үөрэтэн көрбүттэрэ. Онно биологическай эбиликтээх килиэби эргиэн-экэнэмиичэскэй кэллиэһин кэлэктиибэ (сал. Н.М. Яковлева) бастакынан оҥорон саҕалаабыта биллибитэ. Эт, балык, үүт аһылыгы сэргэ дойдубутугар үүнэр туһалаах үүнээйилэри аһылыкка туһанарга сорук турбутугар, устудьуоннар лабыкта эбиликтээх килиэби астаан, олохтоох ас быыстапкатын бэстибээлигэр дьүүллүүр сүбэҕэ амсаппыттар. Ол лабыкталаах килиэптэринэн устудьуоннар инновациялары олоххо киллэрэр Бүтүн сойуустааҕы талааннаах ыччаттары өйүүр «Умник» Бортник пуондатын куонкуруһугар кыайан, 500 тыһыынча солкуобайдаах бириэмийэ ылан, үөрэнэр тэрилтэлэрин материальнай баазатын тупсарыыга үптэммиттэр.
Учуонайдар ылсаллар
ХИФУ «Механохимическай биотехнологиялар» инновационнай тэрилтэтэ 2012 сыл ыам ыйыгар тэриллибит. Үлэтин сүрүн хайысхата – биологическай актыыбынай эбилиги киэҥ араҥаҕа туттууну тэрийии. Онон лабыкталаах килиэби атыыга таһааран, күннээҕи олоххо туһаҕа таһаарыы кинилэр сүрүн соруктарынан буолбута. Килиэпкэ туттуллар лабыкта бороһуогун научнай аата – «механо-активированнай эбилик».
Бу сонун көрүҥ – ХИФУ «Механохимическай биотехнологиялар» инновационнай тэрилтэлэрин уонна, үөһэ этэн аһарбытым курдук, технология кэллиэһин исписэлиистэрэ бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэ. Онтон бу научнай үлэҕэ РНА Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай проблемаларыгар институтун учуонайдара кыттыһаллар. Килиэби «Полярнай» диэн ааттыыллар.
Өр сылларга үөрэтиллибит көрүҥ
Саҥа технологиялары олоххо киллэриигэ судаарыстыбаннай өйөбүлүнэн туһанарга 2013 сыл ахсынньы 13 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ учуонайдара, оҥорон таһаарааччылара, экэнэмиистэр: СӨ инновационнай бэлиитикэтигэр уонна наукаҕа судаарыстыбаннай кэмитиэтэ, СӨ эргиэн промышленнай балаатата, «Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ» АУо, Потребительскай кэпирээссийэ Дьокуускайдааҕы эргиэн-промышленнай кэллиэһэ, «Механохимическай биотехнологиялар» ХЭУо салайааччылара бииргэ үлэлээһиҥҥэ биэс өрүттээх сөбүлэҥҥэ илии баттаспыттар. Докумуон сүрүн соруга – саҥа технологиялары уонна инновационнай чинчийиилэри олоххо киллэрии. Дьиҥэр, бу бырайыак кэмигэр болҕомтоҕо ылыллыбыта буоллар, лабыкталаах «Полярнай» килиэп сонун көрүҥ быһыытынан атыыга тахсан, олоххо киирбитэ ырааппыт буолуо эбит. Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ бу сонун научнай саҕалааһыны олоххо киллэриигэ мээнэҕэ талыллыбатах. Бу тэрилтэ аһы-үөлү астааһыҥҥа бары ирдэбили тутуһар тэхиньиичэскэй усуолуобуйалаах. Сөбүлэҥҥэ олоҕуран, лабыкталаах килиэп өссө 2013 сыллаахха маҕаһыыннарга атыыга тахсыахтаах эбит. Ол эрээри кэккэ биричиинэнэн бырайыак кумааҕыга эрэ хаалбыт.
Лабыкталаах килиэп – атыыга
Онон сэттэ сыл буолан баран, быйыл муус устар ыйга Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ 2013 сыллаах бырайыагы сөргүтэн, «Саха сиригэр оҥоһулунна» дьарылык ис хоһоонугар сөп түбэһэр, учуонайдар кэтээн көрүүлээх «Лабыкталаах килиэп» диэн бурдук ас саҥа көрүҥүн атыыга таһаарар. Кинилэри бу сонун сүүрээни олоххо киллэрэргэ СӨ Эргиэн промышленнай палаатата көҕүлүүр. Килиэп саҥа көрүҥүн састаабын айбыт учуонайдар оруостаах сэлиэһинэйгэ мэлиллибит лабыкта бороһуога уонна уон хонукка тиийэ харайылларыгар көмөлөһөр туһалаах эттик эбиллэн астанар килиэбэ оҕоҕо, спортсмеҥҥа, сааһырбыт киһиэхэ, ону тэҥэ ыарахан усулуобуйалаах үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо ордук туһалааҕын бэлиэтииллэр. Лабыкталаах килиэби бастакынан Чурапчытааҕы физическэй култуура уонна спорт института сакаастаабыт. Бу күннэргэ килиэп сонун көрүүгэ бары маҕаһыыннарга атыыга таҕыста.
Доруобуйаҕа туһата
Омос көрдөххө, лабыкталаах килиэп атын килиэптэн туох да атына суох. Ол эрээри ис иһигэр – уратыта үгүс.
РНА Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай проблемаларыгар институтун учуонайдара бэлиэтииллэринэн, бастатан туран, килиэп 10 күн бэйэтин көрүҥүн, амтанын, туһалаах эттигин сүтэрбэт, курсуйбат, түүнүгүрбэт.
Лабыкта А уонна С битэмииннэринэн, тимир, барий, алтан, хром, титан, марганец, никель, дьуот о.д.а. курдук макро-, микроэлимиэннэринэн баай.
Ис-үөс уонна тыынар уорган ыарыытыгар, иммунитет мөлтөөһүнүгэр, ньиэрбэни уоскутарга, организмтан токсиннары таһаарарга туһаныллар. Ханнык баҕарар химическэй эттик сылааска уларыйан, атын көрүҥнэнэр, туһалаах битэмиинин сүтэрэр дииллэр. Ол эрээри учуонайдар бэлиэтииллэринэн, лабыкта ханнык баҕарар температураҕа бэйэтин туһалаах эттигин сүтэрбэт эбит. Лабыкта туһалаах өрүтэ үгүс буолан, араас ыарыыны бохсорго туттуллар:
- Тыынар уоргаҥҥа;
- Тирии сыстыганнаах ыарыытыгар;
- Ис уорган ыарыыларыгар;
- Эндокриннай ыарыыларга;
- Иммунитет мөлтөөһүнүгэр.
Коронавирус сыстыганнаах ыарыытыгар саха учуонайдара бэлиэтииллэринэн, лабыкталаах килиэби сиир саамай кэмэ эбит. Бороһуок лабыктаны минньигэс аска – бэчиэнньэни, кэмпиэти астыырга, оннооҕор үүт аска кытта туттуохха сөп.
Кэнэҕэс – аан дойду ырыынагар
Биллэн турар, Дьокуускайдааҕы Килиэп кэмбинээтэ саҥа табаарын сырдатан, кэпсээн, өрөспүүбүкэ таһыгар таһааран батарар соруктаах. Ол инниттэн тэрилтэ салалтата эрдэттэн үлэни ыытара хайҕаллаах суол. Быйыл кулун тутар ый ортотугар Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэлэригэр ыытыллыбыт «Килиэп – барыга баһылык» диэн килиэп уонна бурдук оҥоһугун быыстапкатыгар лабыкталаах килиэби дьоҥҥо-сэргэҕэ амсаппыттара.
«Дьокуускайдааҕы Килиэп кэмбинээтэ» АУо генеральнай дириэктэрэ Светлана Кынакытова уонна РНА Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай проблемаларыгар институтун экологическай уонна медицинскэй биохимия, радиобиология биотехнологиятын лабораториятын сэбиэдиссэйэ Ефим Хлебнай бу быыстапкаҕа лабыкталаах килиэби астааһыҥҥа уонна батарыыга бииргэ үлэлээһиҥҥэ санааларын үллэстибиттэрэ, үлэ тосхолун торумнаабыттара. Бу суолталаах тэрээһиҥҥэ «Дьокуускайдааҕы Килиэп кэмбинээтэ» АУо быыстапкаҕа кэлбит дьонтон ыйытыкка (анкета) кыайыылааҕынан тахсан, «Норуот бириэмийэтэ. Килиэби астыыр бастыҥ тэрилтэ» номинацияҕа тиксибитэ.
… Ити курдук, сонун сүүрээни олоххо киллэрэри өйүүр «Дьокуускайдааҕы Килиэп кэмбинээтэ» АУо «Саха сиригэр оҥоһулунна» дьарылыктаах бородууксуйаны элбэтиигэ сүҥкэн кылаатын киллэрэр биир кэскиллээх тэрилтэнэн буолар.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска — интэриниэттэн уонна Елена Марк тиксэриитэ.