Кыыллаахтар 5 киилэлээх үрүҥ көмүс сылабаартан үүттээх чэй истилэр

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

СӨ үөрэҕириитин уонна култууратын туйгуна, Кыыллаах оскуолатын дириэктэрин иитэр үлэҕэ солбуйааччы Раиса Лавернова көҕүлээһининэн   Өлүөхүмэ улууһун Даппарайарыгар  “Үрүҥ көмүс киэһэ” диэн бэрт интэриэһинэй тэрээһин буолан ааста. Бу киэһэ венскэй мааны сандалыны 4 киилэ 800 гр ыйааһыннаах үрүҥ көмүс сылабаартан сылаас чэй истилэр. Былыргы чаанньык, үүт кутар, тойуллубут саахар, чүмэчи уурар иһиттэр, ньуоска уо.д.а. мал-сал истиҥ киэһэни киэргэттэ. 

Аҕыйах сылтан бэттэх Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгин олохтоохторо, сирдэрин-уоттарын уу ылар буолан, Даппарай сэлиэнньэтигэр көспүттэрэ. 2015 сыллаахха тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Өлүөхүмэ оройуонун бочуоттаах олохтооҕо, үгүс сыл Кыыллаах нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Евдокия Осипова көҕүлээһининэн, СӨ үөрэҕириитин уонна култууратын туйгуна, Кыыллаах оскуолатын дириэктэрин иитэр үлэҕэ солбуйааччы Раиса Лавернова суруйар дьону түмэн, ахтыылары хомуйан, нэһилиэк көһөрүллүүтэ саҕаламмыта 10 сылыгар аналлаах “Кыыллаах арыы барахсан…” диэн баай, дириҥ историялаах кинигэ күн сирин көрбүтэ.

Бу кинигэҕэ үлэлэспит уонна Кыыллаах, Даппарай ытыктанар мааны далбар хотуттара, 80-тан тахсыбыт саастаах тапталлаах эбээлэр, хос эбээлэр, “Доҕордоһуу” уордьан кавалера, СӨ үөрэҕириитин туйгуна В.С.Малгарова, өр сыл Кыыллаах нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Е.П.Осипова, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, үгүс уопуттаах медик, эмтээх үүнээйини хомуйуунан дьарыктанар А.Н.Анисимова, Саха АССР 1985 сыллааҕы чөмпүйүөн осеменатора, Г.Димитров аатынан персональнай бириэмийэ үс төгүллээх лауреата К.И.Корнилова, “Бочуот знага” уордьан кавалера, көмүс илиилээх оҕо көтөҕөөччү (акушер) З.Г.Макарова, СӨ үөрэҕин систиэмэтин бочуоттаах бэтэрээнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуннара П.П.Торговкина, О.Л.Семенова, Т.Л.Корнилова, СӨ култууратын туйгуннара О.И.Корнилова, Ю.А.Корнилова, Т.Н.Узорова итиэннэ тэрийээччи Р.Е.Лавернова тохсунньу 2 күнүгэр ураты киэһэҕэ муһуннулар.

Кыыллаах арыы былыр-былыргыттан уос номоҕо буолан кэрэ кэпсээҥҥэ киирэр, ырыаҕа ылланар. “Кыыллаах арыы” диэн норуот ырыатыгар:
Кэтириинискэй харчылаах,
Алах-былах алтаннаах,
Көҥүл бааччы көмүстээх,
Быһа бааччы быйаҥнаах
— диэн этиллэр.

Ол туоһутунан, Раиса Лавернова толкуйунан “Үрүҥ көмүс киэһэ” диэн бэрт интэриэһинэй тэрээһин буолан ааста. Тэрээһини мээнэҕэ “Үрүҥ көмүс киэһэ” диэн ааттаабатылар. Бу киэһэ венскэй мааны сандалыны 4 киилэ 800 гр ыйааһыннаах үрүҥ көмүс сылабаар, чаанньык, үүт кутар, тойуллубут саахар, чүмэчи уурар иһиттэр, ньуоска уо.д.а. мал-сал киэргэттэ.
Манна аҕалыллыбыт хас биирдии үрүҥ көмүс иһит-хомуос, мал-сал барыта туспа историялаах. Ол курдук, XVIII үйэҕэ олоро сылдьыбыт Хаҥалас улууһун Тойон Арыытын баайын баара-суоҕа 14-15 эрэ саастаах кыыһа Кыыллаах Арыыга кийиит буолан сүктэн тиийэригэр 3 ынах, 1 үөр сылгы, үрүҥ көмүс киэргэллээх маҥан атын, хамначчытын, көмүс иһитин-хомуоһун барытын энньэ гынан биэрэн ыыппыт. Кыыс устар аалтан үрүҥ көмүс ыҥыырдаах туус маҥан акка олорсон, илиитигэр үрүҥ көмүс сылабаардаах түспүт үһү диэн уос номоҕо буолан күн бүгүҥҥэ диэри кэпсэнэр. Ол энньэ буолан кэлбит үрүҥ көмүс иһит сорҕото, бу киэһэ сандалы мааны киэргэлэ буолан турда.
Оттон ити хаартыскаҕа көрөр 4 киилэ 800 гр ыйааһыннаах сылабааргыт, оччотооҕу олохтоох, кыахтаах ыал кыыһа кэргэн тахсарыгар анал сакааһынан оҥоһуллубут. Кэмпилиэккэ сылабаары таһынан бакааллардаах, үүт кутар, тойуллубут саахар уурар иһиттэрдээх, 6 ньуоскалаах эбит. Көмүс ууһа кутарыгар хас биирдии иһиккэ кэргэн тахсар кыыс аатын “АБ” диэн суруйбут. Иһит хаһаайката суох буолбутун кэннэ, кэргэнэ иккиһин ойох ылбыт дьахтара, кэлин Өлүөхүмэҕэ көмүс тутар пуун аһыллыбытыгар онно туттарбыт.

Умнуллубат киэһэни тэрийэн ыыппыт Раиса Лавернова: “Күн-дьыл аастаҕын ахсын урукку кэм, төрөөбүт-үөскээбит дойду, онно олорбут дьон-сэргэ историята олус истиҥ, чугас буолар эбит. 2015 сыллаахха Кыыллаахпыт туһунан кинигэ таһаарарбытыгар, биирдиилээн ыалга өбүгэлэриттэн хаалбыт үрүҥ көмүс иһиттэр бааллара биллибитэ. Оччо мааны иһиттэри илэ харахпытынан көрбөтөхпүтүнэ табыллыа суох диэн, бары сүбэлэһэн баран түмсэргэ быһаарыммыппыт. Ити кэмтэн ыла икки сыл ааста. Санаабыт дьэ олоххо киирдэ. Бу киэһэ ыалдьыттара өбүгэлэриттэн хаалбыт үрүҥ көмүс анал иһиттэрин-хомуостарын, малларын-салларын, бэл диэтэр венскэй остуолугар, олоппоһугар тиийэ илдьэ кэлэн, сүргэбитин көтөхтүлэр. Төрүттэрбит, биир дойдулаахтарбыт туттубут малларын тутан, сылабаардарыттан чэй куттан сыпсырыйан иһэ олорон, оччотооҕу кэми аргыый сэгэтэн ылбыкка, дуоһуйбукка дылы буоллубут. Ити курдук кыһыҥҥы иһирэх киэһэлэргэ уруккуну-хойуккуну ахтыһыы, кэпсэтии ордук табыллар эбит. Ол курдук, Кыыллаах, Даппарай сиригэр-уотугар былыр олорон, үлэлээн ааспыт дьон, дьахтар дьылҕатын, көмүс, иһит-хомуос уо.д.а. кэрэ аҥардарга аналлаах тиэмэлэри тула сэһэргэстибит, өйдүү-саныы сылдьар гына хаартыскаҕа түстүбүт”, – диэн санаатын үллэһиннэ.

Людмила Попова.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0