“Ёсинори Осуми арыйыытын тутуһан уһун үйэлэниэххэ” диэн наука дуоктара, бэрэпиэссэр А.Ф. Абрамов ыстатыйатын сэргээн аахтым уонна быйыл наука-культурология сурунаалыгар «Кытайга тоҕо уһун үйэлээхтэр ахсааннара элбии турарый?» диэн бэрт сэргэх, хайа баҕарар киһини долгутар, сиэрдээх толкуйга түһэрэр ыстатыйа тахсыбыта. Ону хаһыат ааҕааччыларыгар тылбаастаан билиһиннэрэргэ сананным.
edersaas.ru
Кытай судаарыстыбата Сир диэн планетаҕа сотору кэминэн кини олохтоохторо саамай уһуннук олороллорун хааччыйар анал бырагырааманы ылынан ситиһэргэ былаанныыр. Холобур, билигин бары куораттарга үнкүүлүүргэ аналлаах миэстэлэри оҥорбуттар, киэһээ аайы онно аҕам саастаах дьон мустан, ким хайдах сатыырынан үнкүүлүүр. 78 саастаах биэнсийэлээх Чжу Гоу (Кытайга бүддьүөт эрэ үлэһиттэрэ биэнсийэҕэ тахсаллар) урут эбэтэ: «Кырдьаҕас киһи хаана атахха түһэн сөҥөн тохтооботун диэн хамсаныахтаах, өскөтүн сытан кэбистэххинэ, олох даҕаны ороҥҥуттан турумуоххун сөп», – эбэтэ сэрэтэн эппитин умнубат. Ол иһин, кини күн аайы үнкүүллүүр буолбут.
КНР-га аҕам саастаах дьону уһулуччу өрө тутан, сиэрдээх болҕомтолорун уураллар. Ол курдук, киһи сынньанар бары пааркаларыгар биэнсийэлээхтэргэ аналлаах спорт былаһааккалара бааллар. Онно сүүһүнэн эбэлэр-эһэлэр мустаннар, турниктарга тардыналлар, гантелларынан эрчиллэллэр, ущу гимнастикатынан дьарыктаналлар, цыгун тыынарга аналлаах эрчиллиилэри оҥороллор.
Билигин Кытайга киһи олоҕун уһуна 75 саас буолбут. 2030 сылга 80-ҥа тиийиэхтээх эбит. “Олус уһун үйэлээхтэр” ахсааннарынан (100 саастарыттан ордуктаахтар) Кытай аан дойдуга 2-с миэстэҕэ тахсыбыт – 50 тыһыынча киһи буолбут. Киһи сөҕөрө диэн, кинилэр быраастар боболлорун да үрдүнэн, пиибэни элбэхтик иһэллэр, сыалаах эти олус сөбүлээн сииллэр. Дьэ оччоҕо кытайдар уһун үйэлэниилэрин кистэлэҥэ туохханый?
“Аһыыллар, таптыыллар уонна үлэлииллэр”
Мэдисиинэ профессора Хэй Лун: “Бастатан туран, биһиги биэнсийэлээхтэрбит олус актыыбынайдар”, – диир. КНР-га биэнсийэҕэ тахсыбыттар тэлэбиисэри көрө-көрө, ыйы-ыйдаан дьиэҕэ олорботтор, ыалдьабыт диэн олох үҥсэргээбэттэр. Кырдьаҕастар уһун айаҥҥа туруналлар, оптуобуһунан бүтүн дойдуну тилэри эргийэ бараллар, санныларыгар үрүксээк сүгэн, хайалары да дабайаллар, акыйааннары да көрөллөр. Оттон соҕотох дьон Интэриниэти туһанан, саҥа олоҕун оҥосторго кыһаллар: бу кэнники сылларга “Святой Валентин” тапталлаахтар күннэрин бырааһынньыктааччы биэнсийэлээхтэр ахсааннара 50%-н элбээбит. Тыа сиригэр биэнсийэлээхтэр үгүстэрэ (70-н да саастарын ааспыттар) сиргэ (бааһынаҕа), оҕуруокка үлэлииллэрин тохтоппоттор, салгыы өссө күүскэ ылсан үлэлииллэр уонна: “Сүүрэн иһэр тиигири тохтотор сатаммат, тохтоотоҕун,а өлөн хаалыа“, – дииллэр.
Биэнсийэ Кытайга олус кыра, тыа сиригэр (дэриэбинэлэргэ) 120 юаны эрэ ылаллар (600 солк). КНР Төрүт сокуонун 49-с ыстатыйатын быһыытынан, кырдьаҕас төрөппүттэрин бэйэлэрин оҕолоро иитэр-көрөр эбээһинэстээхтэр… аккаастанар түгэннэригэр суукка биэрэллэр эбит! Анаан дьон санаатын билэр ыйытыкка кытай 90% кырдьаҕастара: “Биэнсийэҕэ тахсан баран, эдэр кэммитинээҕэр олохпут быдан ордук буолла!” – дииллэр эбит.
Кырдьаҕастар ордук ураты болҕомтолорун аһыыр астарыгар уураллар. КНР-га саамай дьиҥнээх аһылык культа баар. Кытайдар бэйэлэрин олохтоох куукуналарын бүлүүдэлэрин сииллэрин ордороллор, ол гынан баран олус буортулаах, киэҥ эйгэҕэ биһирэнэр пиибэни иһэллэр. Сибиинньэ этэ бу дойдуга сүрүн эт, ол иһин, манна сүрэх, быар ыарыылара саамай кыра өлүүнү ылаллар. Тоҕо? Кытайдар сиикэй бородуукталары буһарбаттар, паарга тутан бэлэмнииллэр. Оччоҕо киһиэхэ туһалаах эттиктэрэ, амтана-сүмэтэ сүппэт. Ону таһынан сибиэһэй оҕуруот аһын элбэхтик сииллэр: сибиинньэ этин кытта араас кырбаммыт салааттары өлгөмнүк кутан биэрэллэр. Күннээҕи аһылыкка ириис, кукуруза, бобтар баар буолаллар, фрукта – булгуччулаах. Өссө биир кырата суох суолталаах түгэн: эти уонна балыгы Кытайга сибиэһэйдии сииргэ кыһаллаллар, тоҥоруллубуту хаһан эмит тутталлар. Холобур, балыгы уонна креветканы ырыынакка булгу тыыннаахтыы эрэ атыылыыллар. Ол эбэтэр, тыыммат (балыктары, креветкалары) муора бородуукталарын “өлбүттэринэн” ааҕаллар. Хаһан да (кэлин сииргэ) эрдэ аһылыгы бэлэмнээбэттэр, “бэҕэһээҥҥини сылытан сиир” үгэстэрэ суох. Ону таһынан тото аһыыры Кытайга ылымматтар, остуолтан кыра соҕус аччык туран барар үөрүйэхтээхтэр. Ол да иһин буолуо, КНР-га биэнсийэлээхтэр ортолоругар (бүтүн дойдуга да) аһара ордук уойбут, туохха да наадата суох сыалаах, эмис, хаһалаах улахан ыйааһыннаахтар олус аҕыйахтар (кэмчилэр, хаһан эмэ эрэ көрүөххэ сөп). Кытай кырдьаҕастара бука бары сэргэхтэр, актыыбынайдар, мэлдьи көбүс көнөтүк тутта-хапта сылдьаллар.
Хирург быраас көмөтө суох олоро сатаа
“Дьиктитэ диэн, кытайдар уһун үйэлэниилэригэр мэдиссиинэ төлөбүрдээҕэ биир сүрүн дьайыыны оонньуур”, – диэн норуодунай медицина киинин бырааһа Сянь Хо кэпсиир. Оннооҕор “суһал көмөнү” ыҥырыы төлөбүрдээх, быраас 5 мүнүүтэлээх приёма 100 юан (520 солк). Ыарыһах госпиталга кэллэҕинэ, киниттэн тута “депозит” харчы ирдииллэр. Биир эмэ кыаммат араҥа дьоно көрдөрүнэр босхо килииникэтигэр биир ый инниттэн суруттаран баран, утуйар мөһөөччүктээх эрдэ кэлэн, уочараттаан таһырдьа түүн хоноллор. Оччоҕо эрэ сарсыарда көрөр-эмтиир дуоктарга киириэхтэрин сөп. Ол иһин, дьон өрдөөҕүттэн айылҕаҕа үүнэр отторунан, араас атын да үүнээйилэринэн, харамайдарынан эмтэнэ үөрэммит. Өскөтүн кытай киһитэ ыарыйдаҕына, кини хаппыт от, силис хомуллубут анал оҥоһугун уонна тууһаан хатарыллыбыт баҕалары атыылаһар, ол кэннэ эликсиир буһарар уонна онтун иһэр: тымныйыыга Кытайга ким да химичэскэй препараттары туттубат уонна испэт. Оттон ыарыһахха эпэрээссийэ тирээтэҕинэ, дьэ итиннэ ыарахан кэм үөскүүр – бука бары аймахтар харчы хомуйаллар. Уопсайынан, Кытайга маннык дииллэр эбит: “Олоҕун кэнэҕэски кэмигэр хаһан да хирурга наадыйбат курдук олоххун оҥостон олоруохтааххын”.
Кытайга эмчиттэр сүбэлэринэн, 1991 сылтан “сүүрбэ сыллаах кыһыл көмүс” культа олоххо киирбит. Кытайдар: “Киһи сүрүн ыарыылара 40–60 саастарыгар биллэллэр эбит”, – диэн ааҕаллар. Ол иһин, ити кэмҥэ сөптөөхтүк аһыахха наада диэн сүбэлииллэр: 2 төгүл элбэх ууну иһиллиэхтээх, тууһу сиири аччатыллыахтаах – 15 грамҥа диэри, рациоҥҥа фруктаны, сибиэһэй оҕуруот аһын элбэтиллиэхтээх. Сууккаҕа 8 чаастан итэҕэһэ суох утуйуллуохтаах. Ити дьаһаллар Кытай Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ мэктиэлииринэн, дьон биэнсийэҕэ тахсарыгар атеросклероз диэн олус тэнийбит ыарыыттан көмүскүүр.
КНР-га билигин нэһилиэнньэ 13% — сааһырбыт дьон. Ол эрээри, бырабыыталыстыба онно долгуйбат. Кытай кырдьаҕастара – уопсастыба ытыктабыллаах дьоно, кинилэри баттык-сүгэһэр буолаллар диэн аахпаттар. Кинилэргэ сиэрдээхтик сыһыаннаһаллар, кырдьаҕастар бириэмэлэрин көхтөөхтүк атаараллар, дьиэ кэргэттэрин олохторугар кытталлар, уһуннук балачча сааһырыахтарыгар диэри үлэлииллэр, сөптөөхтүк аһыыллар. Кырдьык улахан итэҕэһинэн – медициинискэй өҥө ыарахана буолар, ол эрээри кытайдар бэйэлэрэ үгэс буолбут ньымаларынан эмтэнэллэр.
Арай, саамай кылаабынайа – кытай кырдьаҕастарын олохторугар, Арассыыйаҕа курдук, олус элбэх стресс суох. Биэнсийэлээх Чжо Гоу сэмэйдик бэлиэтииринэн: “Өскөтүн кэргэним мөҕүттэр буоллаҕына, мин атын хоско барабын уонна онно дьол иероглибын уруһуйдуубун… Олох олус кылгас – өскөтүн кини кырдьыгыныырыгар ньиэрбэни ороскуоттаатахха, олох өссө кылгыыр”, – диир. Кытай дьаһалтата кини олохтоохторо, атын дойдуларга олорор дьоннордооҕор, уһуннук олороллорун ситиһэр былааннаах. Ол баҕа санаалара туолар эрэр эбит.
Дьэ санаан көрүҥ, Арассыыйа Доруобуйатын харыстабылын министиэристибэтэ тыһыынчанан отоһуттары наймылаһан, тыа сиригэр ыытан биэс тымырдаах оту (подорожниктары) хатарарга үөрэттэрэр. Фантазия курдук! Оттон ити Кытайга – үгэс буолбут күннээҕи дьарык: манна судаарыстыба доруобай кырдьаҕастары иитэр анал соруктаах дьыалата.
Соторутааҕыта КНР доруобуйа харыстабылын миниистирэ Чэнь Чжу “Уһун үйэлэнии” доруобуйа анал судаарыстыбаннай бырагырааматын өрө көтөҕүллэн туран билиһиннэрдэ. Итиннэ сабаҕаланарынан, 2050 сылга кытайдар олохторун орто уһуна 100 сыл буолуохтаах эбит! Билигин Кытай олохтоохторун саастарын орто көрдөрүүтэ хайы сах 72 сыл буолбут – Мао Цзе Дун бүтэһик салайбыт кэмин саҕанааҕыны 20 сылынан куоһарбыт. Бу олус түргэн тэтим эбит!
Кытай бастатан туран, Финляндия уопутун ылыныан баҕарар, онно кэнники хас да сыллар усталарыгар дуоктардарын биригээдэтэ инфарктан өлүүнү аҕыйатыыны үөрэтэ бара сылдьыбыттар. Онно быһаарыллыбытынан, дьон бүттүүн спортивнай хаамыынан дьарыктаныытын олоххо киллэрии буолбут эбит: билигин КНР итиннэ маарынныыр хаамыыга туттуллар анал, бэйэлэригэр сөп түбэһэр, торуосканы оҥорууну уонна биэнсийэлээхтэргэ доруобуйа туһугар элбэхтик хаамыы олус туһалааҕын өйдөтөн быһаарга былаанныыллар.
2017 сылтан ыла Кытай былаастара биэнсийэлээхтэргэ анаан балачча элбэх бородуукта маҕаһыыннарын аһан үлэлэтэргэ туруммуттар. Онно сыананы түһэрии дьону тардыаҕа, олохтоох сибиэһэй эт-үүт ас арааһа хамаҕатык атыыланан, табаар эргиирэ улаатыаҕа диэн. Кытайга биир дьикти кыһалҕа баар эбит, ол сааһырбыт кырдьаҕастар эмис сибиинньэ этин олус сөбүлээн сииллэр (ону баай-дуол, олоххо табыллыы дииллэр эбит) уонна иэдьэгэйи кальцийа элбэҕин иһин олох сиэбэттэр. Маҕаһыыннарга анал консультаннар кырдьаҕастар олохторун уһатар үүт уонна диетическэй бородуукталары атыылаһарга сүбэлииллэр, ордук ханнык фрукталар уонна оҕуруот астара сөпкө аһыырга туһалаахтырын көрдөрөллөр; помудуору, кукурузаны, бобу “уһун үйэлэнии нобуора” дииллэр. Манна сүрүн толкуйа – эти-хааны олус элбэх диетанан сылаппакка, минньигэстик аһаан, сүүс сааска диэри тиийэ олорорго диэн буолар эбит.
“Дьоллоох буолуохха наада”
– Үгүс дьон ханна ыраас салгын, эбэтэр муора кытыытыгар чопчу аналлаах сирдэргэ эрэ уһуннук олороруохха сөп курдук саныыр”, – диэн уһун үйэлээх Хуан Макань этэр. – Ол эрээри ити аһара кирдээх куоракка, Шанхайга, икки сүүстэн тахса уһун үйэлээхтэр олороллор. Оттон мин күн сирин көрбүт кэммэр кытайдар ортотунан 40 сыл эрэ олороллор этэ – үгүстэрэ ыарыыттан, кулут-хамначчыт ыарахан үлэтиттэн өлөллөрө. Саамай сүрүнэ – “Уһун үйэлэниигэ” дьол баар буолуохтаах. Дьиҥэр, сүүс сааска тиийии кыра, ону дьоллоохтук олоруохха наада. Сүүһүнэн дьон ыарыыттан эрэй-муҥ бөҕөнү көрөн, баттыктаах хааманнар эбэтэр утуйар оронноруттан турбаккалар, сүүстэригэр тиийэ олороллор”. Кытайдар олохторун кэмин уһатыыларын сүрүн өйдөбүлэ – хас эмэ уонунан сылларга тиргиччи доруобай сылдьыы. Онтон атын буолуо суохтаах.
Манна тугу эбэн этиэххэ сөбүй? Дьиҥ-дьиҥинэн, сааһырбыт дьон олохторо кими да интэриэһиргэппэт. Биэнсийэҕэ таҕыстылар – тэлэбиисэр көрөллөр эбэтэр тиэргэҥҥэ тахсан домунуолууллар, хаартылыыллар. Ол эрээри, итинник кэмэлдьи төттөрүтүн, арыгылааһыны уонна табахтааһыны эппэккэ да туран, кинилэр олохторун кылгатар. Кытайга сигареталаах кырдьаҕаһы хаһан эмэ (бары уһун үйэлээхтэр табаҕы тардыбаттар), оттон арыгыны – олох аҕыйаҕы кыратык эрэ иһэллэрин көрүөххэ сөп. Хата, ол оннугар биир олорууга пиибэни 1-2 бытыылканы иһэллэр. Сорох экспертэр нэһилиэнньэ кырдьыыта экэниэмикэҕэ охсуулаах, хоромньуну таһаарар дииллэр. Ол гынан баран, көстөрүн курдук, КНР ити түгэн олох да долгуппат: кытайдар “доруобай сүүстээх кырдьаҕастар судаарыстыбаларын” тэрийэргэ төрдүн-төрүтүн сөпкө өйдөөн, кинилэр уһуннук үлэлиир уонна бэйэлэрин-бэйэлэрэ хааччынар кыахтаахтарын билэннэр дьаһаммыттар. Кытай 2050 сылга ити сүҥкэн улахан соругун ситиһиэ дуо?
Арассыыйаҕа нэһиилэ “Ийэ хапытаалын” бырагыраама көмөтүнэн оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтүн үрдэттилэр, оттон уһун үйэлэнии көрдөрүүтүн соччо кыайбатылар. Манна Кытай уопута наада буолуо эбит. Баҕа эрэ наада.
Онон, өскөтүн ириис хааһытынан аһаатахха, сир анныттан тахсар ууну уонна пиибэни эрэ истэххэ 100 сааска диэри тиийиэххэ сөп!
“Баама дэриэбинэ сүрүн феномена – уу чуумпу олох. Манна дьоннор уһуннук олороллор, кинилэр ыаллыыларын кытта эйэ дэмнээхтэр, ордук санаспаттар, кими да кытта кыраһыабайга күрэхтэспэттэр – массыына эбэтэр дьиэ да буоллун. Кинилэргэ ириис эбиэттэригэр баара, ону таһынан оҕолорун уонна сиэннэрин ытыктабыла сөп буолар. Салгын уонна уу кырдьык дьайыылаахтар. Ол гынан, ураты дьикти биһиэхэ суох. Мэлдьи холку буол, утуй уонна оҕуруот аһын аһаа – мүҥүра суох эдэр саас ырысыаба ол”, – диэн быһаарар куорат дьаһалтатын үлэһитэ Бао Минь.
“Саха сирэ” хаһыакка, edersaas.ru сайтка анаан Михаил НИКИФОРОВ