Филологическай наука дуоктара, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ саха литературатын кафедратын бэрэпиэссэрэ Зоя Константиновна БАШАРИНА бүгүн 75 сааһын туолла уонна быйыл университекка үлэлээбитэ 50 сыл буолла.
Университет Учуонай сүбэтин, РФ норуоттарын литературатыгар дуоктарыскай диссертациялары көмүскүүргэ Диссертационнай сэбиэтин, Арассыыйатааҕы «Знание» уопсастыба, Арассыыйа Бэрэпиэссэрдэрин кэллиэгийэтин чилиэнэ, ХИФУ Настаабынньык-бэрэпиэссэрдэрин сүбэтин президиумун бэрэссэдээтэлэ, СӨ үөрэхтээһинин үтүөлээх, СӨ үрдүкү профессиональнай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа уонна СӨ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Наука уонна ускуустуба Петровскайдааҕы академиятын академига, Хотугу форум академиятын академига, Булуҥ улууһун бочуоттаах гражданина —бу барыта Зоя Башарина!
Кини 1945 сыллаахха, Улуу Кыайыыны аҕалбыт күүтүүлээх-кэтэһиилээх ыам ыйыгар Булуҥ оройуонун Намыы сэлиэнньэтигэр сулууспалаах дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрбүтэ. Кыайыы кыыһын Зоя диэн сүрэхтээбиттэрэ. Оттон Зоя диэн – ОЛОХ. Олоҕу салҕааччы. Сэрии ыар сылларын кэнниттэн, биллэн турар, үгүс төрөппүт бу олоххо инники эрэлин, кэскилин, дьылҕатын төрөппүт оҕотун кытта ыкса ситимнээтэҕэ…
Оскуоланы бүтэрээт, 1961 сыллаахха Зоя Күһүүрдээҕи интэринээт-оскуолаҕа иитээччинэн үлэҕэ киирбитэ. Кыыс педагог буолар талаана тардан, салгыы Магаданнааҕы педагогическай институкка туттарсан киирэн, 1967 сыллаахха ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Онтон икки сыл устата Мэҥэ — Хаҥалас оройуонун Хаптаҕай орто оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан үлэлээбитэ. Кэскиллээх исписэлииһи бэлиэтии көрөннөр, Саха судаарыстыбаннай университетыгар үлэҕэ ыҥырбыттара. Дьэ онтон ыла Зоя Константиновна олоҕо бүтүннүү университетын дьылҕатын, устудьуоннарын кытта быһаччы ситимнэммитэ хайыы үйэҕэ көмүс үбүлүөй – 50 сыл буолла!
Бу, бүтүн үйэ аҥара кэм устата Зоя Константиновна өрөспүүбүлүкэбитигэр анаан төһөлөөх элбэх үрдүк квалификациялаах педагогическай каадырдары бэлэмнээбитэ буолуой?! Кини үөрэппит устудьуоннарыттан үгүс элбэх наука дуоктардара, кандидаттара уһуйуллан тахсан, үөрэх кыһаларыгар, научнай эйгэҕэ ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьалларыттан учууталлара олус үөрэр. Оттон мин суруналыыстыкаҕа көһүөм иннинэ, саха салаатыгар 1-кы кууруска сылдьан, “введение в литературоведение” диэн биридимиэккэ РО-лары (нуучча тыллара) кытта былыргы ИФФ улахан аактабай саалатыгар Зоя Башарина ааҕар уопсай лиэксийэлэрин үгүстүк истибитим. Саха салаатын бэрэпиэссэрдэрин көрө үөрэммит устудьуон кыргыттар-уолаттар, мап-мааны сырдык көстүүмнээх, эдэр, кыраһыабай преподавательбитин олус да сэргии истэрбит. Ааҕара да интэриэһинэйэ, куолаһа да чуолкайа, үчүгэйэ!… Махтана саныыбын. Онтон кэлин, суруналыыс буолан дойдубар кэлэн үлэлии-хамсыы сылдьан, биһиги “Эдэр коммунистар” коллегабыт, кэлин эрэдээктэрбит буолбут Федор Константинович Стручковпут Зоя Константиновна бииргэ төрөөбүт быраата буоларын билбитим.
Башариннар өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга киэҥник биллэр, тарбахха баттанар, киэн туттар дьоммут. Аатырбыт историк, профессор, дуоктар Георгий Прокопьевич Башаринтан саҕаламмыта барыта. Салгыы кини уола, медицинскэй наука дуоктара, арыгыта суох чөл олох сылайары билбэт пропагандиһа Карл Георгиевич Башарин, кини кэргэнэ Зоя Константиновна Башарина уонна кинилэр ыччаттара “Эдэр коммунист” ыччат хаһыатын да, “Саха сирэ” хаһыат да эрэдээксийэлэрин мэлдьи күндү, күүтүүлээх ыалдьыттара!
Зоя Константиновна саха тылын уонна филологиятын факультета университет биир тутаах структурата буоларыгар, кини сайдыытыгар улахан оруоллаах. Үөрэх чааһыгар деканы солбуйааччы – саҥа подразделение үөрэтэр-иитэр бырассыаһын тэрийиигэ саамай көхтөөх кыттыыны ылбыта. Кини салалтатынан 8 магистерскай диссертация ситиһиилээхтик көмүскэммитэ.
Преподавательскай үлэтин научнай-чинчийэр үлэтин кытта ситиһиилээхтик, сатабыллаахтык дьүөрэлиир. Кини научнай интэриэһэ – нуучча уонна саха литературатын хардарыта дьүөрэлэһиилэрэ уонна дьайсыылара, уус-уран тылбаас проблемалара, саха литературатыгар сэрии уонна Чурапчы көһөрүллүүтүн тиэмэтэ, о.д.а. Кини 266 научнай үлэ ааптара, ол иһигэр 6 монография, 15 үөрэх босуобуйалара, методическай ыйынньыктар, үөрэх бырагыраамалара киирэллэр. Сүрүн үлэлэрэ: «Содружество литератур» (М., 2002), «Проблема героического в литературе народов Якутии» (Новосибирскай, 2005), «Взаимодействие русской и якутской литератур в ХХ веке (история и проблемы взаимосвязей)» (2013), «Проблема переселения жителей Чурапчи в якутской литературе» (2015), «М.Ю.Лермонтов и Якутия» (2019) уонна да атыттар.
Суруйааччылар Норуоттар икки ардыларынааҕы холбоһуктарын чилиэнин быһыытынан Зоя Башарина саха литературатын үөрэх кыһаларынан ыччаттарга итиэннэ хаһыатынан, араадьыйанан-тэлэбиидэнньэнэн мэлдьи киэҥник бырапагаандалыыр.
Зоя Константиновна уонна Карл Георгиевич Башариннары өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ, арыгыта суох чөл олох сылайары билбэт пропагандистарын быһыытынан киэҥник билэллэр, махтаналлар. Хайдах курдук болҕойон истэллэрин, элбэх ыйытыыларыгар туһалаах хоруйдары, сүбэлэри ылалларын командировкаҕа сылдьан бэйэм хаста да илэ харахпынан көрөн, эт кулгаахпынан истэн турардаахпын. ХИФУ-га, үгэс быһыытынан, «Башаринскай ааҕыылар» эмиэ сыллата ситиһиилээхтик ыытыллаллар.
«СГУ бастыҥ доцена» (1999), «Сыл бастыҥ лектора» (2000), «СГУ бастыҥ профессора» (2005) – бу эмиэ Зоя Константиновна. Оттон устудьуон аймах үгэс буолбут бырааһынньыгар – “Татьяна күнүгэр” Зоя, Карл Башариннар “Университет бастыҥ дьиэ кэргэнэ” номинация кыайыылаахтарынан буолалларыгар хаста даҕаны туоһу буолбуттаахпын. Онон, Зоя Константиновнаны төрөппүттэрин эрэлин толорбут дьоллоох киһинэн ааҕабын.
Бүгүн Зоя Константиновнаҕа үбүлүөйдээх төрөөбүт күнүнэн итии-истиҥ эҕэрдэбин өссө төгүл тиэрдэбин. Ол эрээри, кинини, бэйэтэ да билбэтинэ, бу бүгүҥҥү кэрэ үбүлүөйдээх күнүнэн үгүс-элбэх киһи эҕэрдэлиир. Тоҕо диэтэххэ, Зоя Константиновна – Учуутал, Уһуйааччы, Учуонай, Суруйааччы – биир тылынан эттэххэ — НОРУОТ киһитэ! Түмүккэ, кини биир үөлээннээҕэ, педагог, эҕэрдэбин баһаалыста тиэрдиҥ, диэн көрдөспүтүн ылынан, тиэрдэрбитин көҥүллээҥ. Онон, өссө салгыы ааҕыҥ.
Татьяна МАРКОВА.
Сырдыгы-ырааһы саҕар Башариннар
Зоя Константиновна Башаринаны кытта миигин чугастык саха биллиилээх бэйиэтэ, судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэл, П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Сергей Степанович Васильев-Борогонскай үтүө аата, үйэлээх айымньылара билиһиннэрбиттэрэ. Онуоха сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн туран дьылҕабар муҥура суох махталлаахпын. Зоя Константиновна сахабыт литературатын Аҕа Дойду сэриитин кэминээҕи уонна Улуу Кыайыы кэннинээҕи историятын дьаныһан чинчийэр, уһулуччу ырытар кыахтаах улахан учуонай. Филологическай наука дуоктара, профессор З.К.Башарина кэргэнинээн медицинскай наука дуоктара, профессор Карл Георгиевич Башаринныын арыгыта суох чөл олохтонуу туһугар аан дойдутааҕы таһымнаах научнай-практическай үлэни көҕүлүттэн туталлар.
Аҕалара — сахаттан бастакы наука дуоктара, өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн күөн туттуута Георгий Прокопьевич Башарин ытык кэриэһин үрдүктүк тутан толорорго үлүскэн үлэни утумнаахтык ыыталлар. Башариннар учуонай дьиэ-кэргэннэрэ наука уонна уопсастыбаннас киэҥ далайыттан бириэмэ аттарынан, үүнэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ оскуола оҕолорун кытта далааһыннаах үлэни өрө туталлар.
Зоя Константиновна, Карл Георгиевич Башариннар Дьокуускай куорат М.П.Бубякина аатынан 14 √-х орто оскуолатыгар иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччынан үлэлиир кэммэр оҕолорбутугар литература, история, медицина, чөл олох тиэмэлэригэр анаан-минээн актовай лиэксийэлэри ааҕаллара, араас хабааннаах тэрээһиннэрбитигэр кытталлара. Учуонай Башариннар үөрэнээччилэрбитигэр научнай салайааччы быһыытынан күүстээх үлэни ыыталлара.
Кинилэр өйөбүллэринэн киэн туттар үөрэнээччилэрим Айта Новоприезжая, Вика Васильева, Катя Маркова, Люба Элясова, Сардана Давыдова, Лира Рожина уо.д.а. норуот номоҕор киирбит профессор Г.П.Башариҥҥа анаммыт бырайыакка кыттан ситиһиилэммиттэрэ, научнай кэмпириэнсийэҕэ университет учуонайдарын сэргэ дакылаат ааҕар дьоллоох оҕолор этэ. С.С.Васильев-Борогонскай айар үлэтигэр, олоҕор аналлаах бырайыакпыт научнай салайааччылара эмиэ кинилэр этэ. Бу бырайыакка кыттыбыт оҕолор Сергей Степанович туһунан сахалыы, нууччалыы, англиялыы бастакынан бүттүүн өрөспүүбүлүкэҕэ уонна Арассыыйаҕа кэпсээбиттэрэ. «Улуу Ильмень» балладаны биэс омук тылынан саҥардыбыппыт. Маныаха учууталлар немецтии тылга — Римма Петровна Захарова, англиялыы — Ия Григорьевна Сивцева, французтуу — Тамара Петровна Иваниченко, кылаас салайааччылара Изабелла Ананьевна Сергеева, Зоя Дмитриевна Александрова, Людмила Ивановна Васильева көмөлөрө, өйөбүллэрэ баһаам этэ.
Бу бырайыакка үөрэнээччилэрим Ян Васильев, Саша Антонов, Вова Захаров, Алеша Посельскай, Сардана Давыдова, Лира Рожина, Зоя Охлопкова, Сахая Павлова о.д.а. ситиһиилээхтик үлэлэспиттэрэ, лауреат аатын ылбыттара, оттон Алеша Посельскай өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна Арассыыйатааҕы бастакы Васильевскай ааҕыыларга гран-при бириэмийэни ылбыта. Бу үлэбэр учууталларым Раиса Реасовна Кулаковская, Татьяна Афанасьевна Гоголева духуобунай настаабынньыктарым буолаллар. Сергей Васильев улахан кыыһа, фтизиатр-быраас Светлана Сергеевна Васильева-Донская биһигини эмиэ аҕатын айар эйгэтигэр киллэрсэр ураты кыһамньылаах күндү киһибит этэ. Сергей Васильев олоҕун, айар үлэтин кытта алтыһарым миигин бу олохпор элбэх үтүөкэн дьоннуун билиһиннэрэр, алтыһыннарар. Онуоха сүрүннээн көҕүлээн биэрээччинэн Зоя Константиновна буоларыгар саарбахтаабаппын. Кини өрүү сүрүннэммит идиэйэлээх, уурбут-туппут курдук былааннаах, барыта саас-сааһынан этиилээх буолааччы. Бу научнай эргимтэ ньыматын уонна методикатын уһулуччу баһылаабыт профессор буоларын туоһута. Зоя Константиновна лиэксийэлэрин истээччи таһымын араҥатыгар сөп түбэһиннэрэн сатаан табан тиэрдэрин сөҕөбүн. Ол курдук кини нарын эрээри сүдү бэйэтэ, намылхай эрээри ылыннарыылаах саҥата киһиэхэ тиийимтиэ. Мин өр кэмҥэ учуутал быһыытынан алтыһар кэммэр Зоя Константиновна учуонай быһыытынан этэр бары идиэйэлэрин толору өйдүүбүн, өйүүбүн. Башариннарга дьиэлэригэр балачча сылдьыбыт, Зоя Константиновна үүттээх чэйин элбэхтэ испит, кинилэр киэҥ далааһыннаах сэһэннэрин иҥэриммит киһибин. Кинилэр дьиэлэригэр киирдэххэ дьиҥ-чахчы наука эйгэтин өрө тутар интэллигиэнсийэ бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ буолалларын өссө ордук өйдүүгүн.
Үөрэҕи-билиини таҥара оҥостубут, сырдыгы-ырааһы саҕар Башариннар ураты эйгэлэрин күндү баайа — кинигэлэр. Маны барытын аахпыт киһии! Төһөлөөх билиини сомсуо этэй!? Зоя Константиновна уонна Карл Георгиевич олус иллээх, өйдөһүүнэн уонна өйөһүүнэн олоххо тэҥҥэ хардыылыыр кэргэнниилэр. Кинилэр биир көрүүнэн бэйэ-бэйэлэрин чуо өйдөһөр уратылаахтар. Башариннар оҕолоруттан ордук Ольга Карловнаны кытта кылгас кэмҥэ алтыспытым, суруйуутун аахпытым. О.К.Башарина АХШ педагогикаҕа уонна философияҕа дуоктара. Бу эдэркээн кыыс ээ. Эһэтин туһунан суруйбут үлэтэ научнай-популярнай сурунаалга тахсыбытын үөрэнээччилэрбинээн ааҕан, ырытан олус туһаммыппыт. Зоя Константиновнам, ытыктыыр күндү киһим — киһи быһыытынан олус сэмэй, көнө майгылаах, ол эрээри саныыр санаатын сааһылаан этэр, муударай, сырдыгынан сыдьаайар тыыннаах. Убаастыыр Константиновнабын, Улуу Кыайыы 75 сылыгар — 75 сааһын бэлиэтииринэн истиҥник эҕэрдэлиибин! Бу кэмҥэ чэгиэн-чэбдик, олоххо ыраас ыралаах, наука эйгэтигэр үйэлээх үлэни өссө да үксэтэр бигэ санаалаах сылдьаргынан олус үөрэбин, киэн туттабын! Дьиэ-кэргэҥҥэр, тус бэйэҕэр дьоллоох олох алгыстаах аартыга сандаарыйа тыргылла турдун диэн баҕа санаабын, тапталынан, ытыктабылынан, дириҥ сыанабылынан тиэрдэбин!
Саргылаана ЛЕБЕДЕВА,
«Саха» НКИХ «Хотугу сулус» Телерадиоакадемиятын эрэдээктэрэ,
СӨ үөрэҕириитин туйгуна.
Хаартыскалар интэриниэттэн уонна С.С.Лебедева фото-архыыбыттан.