Бэҕэһээ, кулун тутар 22 күнүгэр, саха норуотун тапталлаах бастакы идэтийбит опернай ырыаһыта, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа Анастасия Лыткина төрөөбүтэ 93 сылын туолла.
“Анастасияны оҕо эрдэҕинэ судургутук Нааста дииллэрэ. Сэргэх, чуор куоластаах, күлэн чугдаарытар кыысчааны бары сөбүлүүллэрэ. Ыал соҕотох оҕото буолан, аҕатынан тастыҥ убайын дьонугар эмиэ соҕотох оҕону Василий Лыткины кытта кыра эрдэхтэриттэн олус доҕордуу этилэрэ. Сыллата “Туруйа” диэн аҕа ууһун уһаайбатыгар үөрэ-көтө сайылыыллара…”, — диэн суруйар Анастасия Петровна сиэн балта, кини аатынан сүрэхтэммит Анастасия Лыткина.
Сиэн балта Анастасия Васильевна Лыткина 2016 сыллаахха М.К.Аммосов аатынан СГУ (билиҥҥинэн ХИФУ) историяҕа факультетын бүтэрэригэр “А.П.Лыткина – мастер оперной сцены, педагог” диэн тиэмэҕэ дипломнай үлэтин көмүскээбитэ. Кини манна эдьиийин Анастасия Петровна олоҕун, айар үлэтин туһунан оҕо сааһыттан саҕалаан, М.Мусоргскай аатынан Ураллааҕы консерваторияҕа үөрэнэр сылларын, онтон Саха судаарыстыбаннай мусукаалынай-драматическай тыйаатырын бастыҥ солисткатын, талааннаах педагог, эдэр артыыстар уһуйааччыларын быһыытынан дириҥник чинчийэн суруйар, дьиэ кэргэнин, оҕолорун тустарынан сырдатар.
Анастасия Петровна Лыткина 1927 сыллаахха кулун тутар 22 күнүгэр Чурапчы улууһун Алаҕар нэһилиэгэр Кураҕай диэн сиргэ төрөөбүтэ. Ийэтэ Вера Степановна Лыткина Мугудай Толстоуховтарыттан төрүттээҕэ. Аҕата Петр Петрович Лыткин үөрэхтээх эбит, Суруксут Бүөтүр диэн аатынан биллэрэ. Кини кыыһыгар Настяҕа патефон атыылаһан биэрбит. Кыысчаан онон чааһы чааһынан ырыа истэрэ эбитэ үһү. Саамай сөбүлүүрэ нууччалыы ырыалара — Антонина Нежданова толоруутугар «Потеряла я колечко» уонна Лидия Русланова — «Валенки». Аҕата өлбүтүн кэннэ Настялаах Дьокуускайга көспүттэрэ.
Сулустаах чаас
Куоракка 2N-дээх оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына кини ыллыырын аатырбыт Екатерина Захарова истэн баран: « Эн Анна Егорова курдук куоластааххын! Үөрэниэххин наада! » — диэбит уонна тута ырыаҕа үөрэтэн киирэн барбыт… Сотору Настя Пионердар дьиэлэрин вокальнай куруһуогун уонна ырыа-үҥкүү ансаамбылын бастыҥ солисткатынан буолбута.
Анастасия Лыткина айар үлэтин сулуһа сэрии кэнниттэн сыдьаайбыта. Сэрии ыар сылларын содулуттан босхолонон, олох көнөр суолга киирбитэ. Саха АССР экэниэмикэтэ, култуурата сайдан барбыта. Бу дьоҥҥо-норуокка сэргэхсийии сыллара этилэрэ. Ол бэлиэтинэн чуолаан Анастасия Лыткина талаана, кэрэ куолаһа буолбута.
Аан бастаан А.П. Лыткина туһунан бэйэтин тыл этиитигэр биллиилээх историк, профессор Георгий Башарин ахтыбыта. Кини Анастасия Лыткина талаанын үрдүктүк сыаналаабыта: «Из поколения в поколения про нее будут писать и писать: в XX веке у народа саха была выдающаяся певица Анастасия Петровна Лыткина, скажут, была она поистине Великая». Итиэннэ кини айар үлэтин туһунан “Норуот тапталлаах кыыhа: РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыската А.Лыткина туhунан ахтыы» суруйбута, диир Анастасия Петровна сиэн балта Настя Лыткина.
Ол кэнниттэн балачча өр буолан баран, 1998 сыллаахха А.С. Соловьева – Өркөннөөх Өлөксөөс эрэдээксийэлээһининэн А.Лыткина туһунан ахтыылар хомуурунньуктара тахсыбыт. Онтон 2011 сылтан саҕалаан искусствоведтар, сүрүннээн Т.В. Павлова-Борисова, матырыйааллара баар буолбуттар. 1975 с. музыковед З. Винокурова, дирижер Г.М. Кривошапко Анастасия Петровна мусукаалынай искусство сайдыытыгар улахан кылаатын бэлиэтээбиттэрэ.
Бэйэлэрин кэмнэригэр талааннаах эдэркээн ырыаһыты саха бастакы хормейстера Феврония Баишева, концертмейстер Полина Розинская, композитор Марк Жирков, о.д.а. өйөөбүттэрэ.
Убайын фроҥҥа атаарбыта
1942 сыллаахха Анастасия убайын Василийы фроҥҥа атаарбыта, оттон дьиэ кэргэнэ Лыткиннар Чурапчы холкуостарын күүс өттүнэн көһөрүүгэ түбэһэн, хоту утаарыллыбыта. Бу хаартыскаҕа (хаҥастан уҥа) олороллор: Анастасия аҕатын балта Д.И.Григорьева, Анастасия Лыткина, Василий Лыткин, Настя ийэтэ Вера Степановна. Тураллар: абаҕата Иван Лыткин, Василий Амматтан фроҥҥа бииргэ ыҥырыллыбыт дьоно Л.Л.Александров, И.И.Неустроев уонна Анастасия дьоно ииппит уоллара Василий Лыткин.
1944 сыллаахха, төһө даҕаны сэрии бүтэ илик буоллар, айылҕаттан талааннаах кыыһы өрөспүүбүлүкэтэ Свердловскай куоракка Ураллааҕы консерваторияҕа үөрэххэ ыыппыта. Ол сыл алта эдэр ырыаһыт үөрэххэ барбыт этэ.
Хайдах курдук дойдутун ахтарын, оттон 1946 сыллаахха Свердловскайдааҕы тимир суол вокзалыгар Берлинтэн кыайыы-хотуу көтөллөөх дойдутугар төннөн иһэр убайын Василийы көрсөн, олус сайыспытын туһунан Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ Василий Сергеевич Лыткин кэлин үгүстүк суруйбута. Кини ахтыыларын мин “Эдэр коммунист” (“Сахаада”) да, “Саха сирэ” да хаһыаттарга үгүһү көрөн-истэн таһаартарбытым. Ол көрсүһүүтүгэр, үөрэхпин хайаан да бүтэрэн кэлиэм диэн убайыгар тылын биэрбитин толорон, 1949 сыллаахха Анастасия консерватория үөрэхтээх, тапталлаах Сахатын сиригэр эргиллэн кэлбитэ.
Анастасия дойдутугар Чыаппараҕа, төрөөбүт алааһыгар Кураҕайга быыс буллар эрэ кэлэ турара, дьонун-сэргэтин кытта көрсөрө. Ол дьоллоох кэмнэрэ киниэхэ олус күндү этилэрэ.
Сиэн балта биир интэриэһинэй түгэни кэпсиир: Алааһыгар күөл кытыытыгар биир мааны хатыҥ лаглайан турарын Анастасия Петровна олус таптыыра. Кууһан туран ыллыыра. Үгүс сыл ааспытын кэннэ, Анастасия Петровна өлбүтүн нөҥүө сааһыгар бу хатыҥ тыллыбатах, онтон сотору буолан баран букатын да сүтэн хаалбыт…
Бастыҥ солистка
40-ча сыл устата сценическэй, кэнсиэртиир айар үлэтин кэрэ кэмигэр Анастасия Лыткина тыйаатыр сопраноҕа аналлаах туох баар репертуарын барытын кэриэтэ чаҕылхайдык толорбута. Туйаарымы Куо ариятын олус таптыыра («Ньургун Боотур» опера. М.Н. Жирков, Г.И. Литинскэй). Кини Грант Григорян «Северная весенняя» (Ыhыах) театрализованнай оратория премьератыгар Кыыс партиятын аан бастакынан толорбута. Грант Абрамович Анастасия Лыткина куолаһыгар анаан «Хотугу сибэкки» диэн саха бастакы опереттатыгар Татыйык партиятын эмиэ айбыта. Айар үлэтигэр мантан да атын оруоллар элбэх этилэр. Анастасия Петровна Рубенштейн, Рахманинов, Глинка, Римскэй-Корсаков, Мусоргскай, Варламов курдук нуучча биллиилээх композитордарын операларыттан ариялары, романстары, Бизе, Вевар, Шопен, Моцарт, Гендель, Дворжак, Шуберт, Григ курдук омук композитордарын, Глиэр, Новиков, Дунаевскай, Туликов, Солиман-Владимиров, Соловьев- Седой, Островскай, Богословскай, Милютин, Мурадели, Будакшн, Карахан, Наталия Леви курдук сэбиэскэй композитордар айымньыларын өрө көтөҕүллэн, чаҕылхайдык толороро. Нуучча норуодунай ырыаларын эмиэ олус сөбүлүүрэ. Олус иэйиилээхтик, истиҥник саха композитордарын айымньыларын ыллыыра. Композитордар Захар Винокуров, Грант Григорян, Герман Комраков кини куолаһыгар анаан-минээн вокальнай айымньыларын суруйаллара. “Э5эрдэ ырыата» (Приветственная), «Лена биэрэгэр» (На берегу Лены), «Таптал ырыата» (Песня любви)… «Илиибэр эн илииҥ баар курдук», «Саас кэллэ», «Доҕоруом», «Чуумпу киэhэ» о.д.а. Кини поэттар Семен Данилов, Иван Гоголев, Моисей Ефимов, Иван Алексеев, Леонид Попов, Савва Тарасов уо.д.а. тылларыгар үгүс айымньыны ыллаабыта.
Кини талааныгар сүгүрүйээччилэрэ уонна үөрэнээччилэрэ ахталларынан, Анастасия Лыткина сценаҕа уратытык хааман тахсара… хааман да буолбатах – туус маҥан куба курдук, улуутук устан кэлэрэ… Куолаһа күүстээх, холку, нарын уонна лыҥкынас.
«Хоту дойду королевата» — Варшаваҕа
Анастасия Лыткина Польшаҕа, Варшаваҕа буолбут Ыччаттар уонна устудьуоннар V Аан дойдутааҕы фестивалларыгар Саха хомсомуолун аатыттан дэлэгээт быһыытынан кыттан, композитор Захар Винокуров “Эҕэрдэ ырыатын” ыллаан, омук сиригэр саха ырыатын бастакынан толорбута! Кинини Пекинскэй опера солисткатын кытта «Встречи в Варшаве» диэн документальнай киинэҕэ устубуттара. Биһиги биир дойдулаахпыт Сэбиэскэй Сойуус киэҥ киэлитигэр эдэрдэртэн биир саамай чулуу ырыаһытынан билиниллибитэ! Кинини Польшаҕа «Хоту дойду королевата» диэн сүрэхтээбиттэрэ.
А.П. Лыткина 70-с сыллартан педагогическай үлэтин саҕалаабыта. Кини үөрэнээччилэринэн чаҕылхай ырыаһыттарбыт Альбина Борисова, Мария Николаева, уонна да атыттар буолаллар. Анастасия Лыткина алгыһын ылбыт талааннаах ырыаһыттарбыт таптыыр учууталларын дьыалатын салгыыллар.
Дьиэ кэргэнэ, оҕолоро
Анастасия Лыткина үстэ кэргэн тахсыбыта. Эдэркээн Анастасия бастакы кэргэнэ Василий Супруненко диэн пианист, буруйа суоҕар репрессияламмыт, онтон реабилитацияламмыт киһи этэ. Анастасия Василийдыын Надежда диэн кыыстаммыттара. (Надежда кыыһа Дьокуускайга, уола Подмосковьҕга олороллор. Сиэннэрдээх). Ол гынан баран, туһааннаах тэрилтэлэр Супруненкоттан кыраҕы харахтарын араарбат этилэрэ… Оннооҕор Анастасия Петровнаны доппуруоска ыҥыралларын, кэргэҥҥиттэн араҕыс дииллэрин туһунан доҕотторо ахталлар эбит. Маннык ыарахан балаһыанньаттан тахсарга киниэхэ партия обкомун оччотооҕу сэкиритээрэ Семен Захарович Борисов көмөлөспүт дииллэр.
Иккис кэргэнэ Павел Петрович Антипин Дьокуускай куорат исполкомун бэрэссэдээтэлэ этэ. Кинилиин Петр диэн уолламмыттара. Петр уолаттара Мэҥэ — Хаҥалаһынан, Дьокуускайынан олороллоро биллэр.
Дирижер, композитор Владимир Матвеевич Бочаровтуун, үһүс кэргэниниин, олус өйдөһөллөрө, истиҥ сыһыаннаахтара. Ол гынан баран, Бочаров, бука, айар үлэтинэн, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр көһөр буолбутугар Анастасия Петровна дойдутун, таптыыр үлэтин, тыйаатырын хаалларбатаҕа…
Үйэтитии
Төһө даҕаны тус бэйэтэ судургута суох олохтоох буоллар, Анастасия Лыткинаны, дьоҥҥо мэлдьи көмөлөһөр амарах дууһалаах, үтүө санаалаах, аламаҕай киһи этэ дииллэр билэр, өйдүүр дьон. Уонна кини таптыыр идэтигэр, тыйаатырыгар олус бэриниилээҕэ.
Кини 1989 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Ырыа куттаах, ырыа олохтоох Анастасия Петровнаны, өлөөрү да сытан, палаатаҕа ким да суох дии санаан, киҥинэйэн ыллыы сытара, дииллэр…
Сиэн балта, кини аатынан сүрэхтэммит Анастасия Лыткина эдьиийин айар үлэтигэр, олоҕугар дипломнай үлэтин анаабыта хайҕаллаах уонна махталлаах. Матырыйааллары кичэллээхтик хомуйан, кыра-кыралаан мунньан, архыыптары, докумуоннары хасыһан, сурукка тиһэн, чугас киһи суруйбатаҕына уонна ким суруйуой, дьоҥҥо-норуокка тиэрдиэй?!
Өрөспүүбүлүкэҕэ, төрөөбүт улууһугар Чурапчыга, нэһилиэгэр Анастасия Лыткина сырдык аатын үйэтитиигэ элбэх оҥоһуллар. Аймах-билэ дьоно да кыһаллаллар. Киниэхэ аналлаах ахтыы киэһэлэрэ ыытыллаллар, “Дьиэрэй, алаас ырыата!” курдук ырыа куонкурустара тэриллэллэр, кинигэлэр тахсаллар. Төрөөбүтэ 70 сылыгар Алаҕар нэһилиэгэр, алааһыгар Сэргэ турбута. Төрөөбүтэ 80 сылыгар Ыһыах ыһыллыбыта. Оттон төрөөбүтэ 90 сылыгар Алаҕар нэһилиэгэр Чыаппараҕа А.П.Лыткина аатынан Норуот айымньытын (ырыа) дьиэтэ 2018 сыл кулун тутарга үөрүүлээхтик аһыллан, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы турар, норуоту кэрэҕэ, сырдыкка угуйар.
Татьяна МАРКОВА.
Хаартыскалар Лыткиннар дьиэ кэргэн архыыптарыттан.