Cаҥа дьыл түүнүгэр, үүммүт сылга аан дойду барыта дьиэҕэ олоруоҕа, кэлии-барыы тохтуоҕа диэн түүлбүтүгэр да баттаппатах буолуохтаахпыт. Ол эрээри, дьэ, аан дойдуну сабардаабыт дьаҥ өтөрүнэн арахсар, хаптайар кэриҥэ суох. Онон, олохпут-дьаһахпыт салгыы хайдах салаллар? Атын дойдулар коронавируһу утары хайдах охсуһаллар?
Ыам ыйын 19 күнүнээҕи туругунан, 213 дойдуга 4,9 мөлүйүөн киһи ыарыйда, 320 тыһыынча киһи тыына быһынна, 1,9 мөлүйүөн киһи үтүөрдэ.
Саамай элбэх киһи Америка Холбоһуктаах Штаттарыгар (1,5 мөлүйүөн киһи), Арассыыйаҕа (282 тыһыынча), Великобританияҕа (244 тыһыынча), Бразилияҕа (235 тыһыынча), Италияҕа (225 тыһыынча), Францияҕа (180 тыһыынча), Турцияҕа (150 тыһыынча), Ираҥҥа (120 тыһыынча) бу дьаҥҥа хаптардылар. Онон Арассыыйа иккис миэстэҕэ таҕыста.
Коронавирус уодаһына – киһиэхэ сыстан баран, үксүгэр биллибэккэ сылдьан, элбэх киһини сутуйар. Олохсуйбут ыарыылаах дьоҥҥо ыараханнык киирэн, кылгас кэм иһигэр киһи тыына быстар. Ол курдук, диабеттаах, сүрэх-тымыр ыарыылаах, гипертониялаах, быар-бүөр, тыҥа ыарыылаах дьоҥҥо ордук кутталлаах.
Саамай элбэх киһи АХШ-ка (90 895 киһи), Великобританияҕа (34 636), Италияҕа (32 110), Францияҕа (28 108), Испанияҕа (27 650), Бразилияҕа (15 724), Германияҕа (8 037), Ираҥҥа (6988), Канадаҕа (5781) өлбүт.
Оттон саамай элбэх киһи АХШ-ка (343 056), Испанияҕа (195 945), Италияҕа (125 176), Турцияҕа (94 464), Бразилияҕа (89 672), Кытайга (78 227), Арассыыйаҕа (67 373), Францияҕа (61 213) үтүөрбүт.
Арассыыйаҕа бу кэмҥэ 290 678 киһи ыалдьыбыта бигэргэммит, 70 209 киһи үтүөрбүт, 2722 киһи өлбүт.
“Өссө элбэх нууччаны тоҕо өлөрбөтө?”
“Ковид-19” диэн ааттаммыт вирус 2019 сыл ахсынньытыгар Кытай Ухань куоратыгар көстүбүтэ. Кытайга икки ыйдаах толору харантыын биллэрэн, кыраныыссаларын сабан, ыарыыны хам баттаабыттара. Барыта 82,9 тыһыынча киһи ыалдьыбыт, 78 28 киһи үтүөрбүт, 4634 киһи өлбүт диэн суруйаллар. Ол эбэтэр, уопсай ыалдьыбыт киһи ахсааныттан 5%-на тыына быстыбыт.
Оттон Америкаҕа уонна Италияҕа өлбүттэр бырыһыаннара тоҕо үрдүгүй? АХШ-ка – 6%, Италияҕа — 14%, Великобританияҕа – 14,2%, Испанияҕа – 9,96%, Францияҕа – 15,6%, о.д.а. Арай, Арассыыйаҕа — 0,9 %.
Коронавирус бары дойдуларга хайдах дьайарын үөрэтэр анал тэрилтэлэр маны олус муодарҕаабыттар. Америка эспиэрдэрэ Арассыыйаҕа сыыһа ааҕаллар, ахсаанын кыччаталлар, Кытайы кытта куомуннаһаллар дии саныыллар. Bloomberg порталга «Эксперты хотят знать, почему коронавирус не убил больше русских» диэн ыстатыйа тахсыбыта. РФ тас дойдуларга министиэристибэтэ орооспутун эрэ кэнниттэн, ыстатыйа аатын уларыппыттара.
Өлүү, үтүөрүү төрүөттэрэ
Доруобуйа харыстабылын аан дойдутааҕы тэрилтэтин (ВОЗ) дааннайдарынан, араас дойдуларга коронавирустан өлүү ахсаана кэккэ биричиинэттэн турар. Бастатан туран, ыалдьыбыт дьон саастарыттан, иккиһинэн, мэдиссиинэ таһымыттан, үсүһүнэн, тестэри оҥоруу ахсааныттан тутулуктаах.
Америка курдук сайдыылаах дойдуга элбэх киһи сутуллубута уонна өлбүтэ мэдиссиинэ туруга соччото суоҕун туоһулуур. Онно мэдиссиинэ страховката олус сыаналаах. Оттон Италияҕа, Испанияҕа олус түргэнник тарҕаммытыгар балыыһалара, быраастара бэлэмэ суохтара көстүбүтэ. Балыыһаҕа төһө миэстэ, ИВЛ аппараата баарыттан, ыарахан туруктаахтарга быраастар хайдах көмөнү оҥороллоруттан өлүү ахсаана эмиэ тутулуктаах. Холобур, 60 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх Италияҕа эпидемия саҕаланыыта 5 тыһыынча интенсивнэй терапия куойката баара, 80 мөлүйүөн киһилээх Германияҕа куойка ахсаана – 28 тыһыынча.
Ону тэҥэ, эпидемия саҥа саҕаланан эрдэҕинэ, кыраныыссаларын сабан, барыыны-кэлиини тохтотон, кытаанах миэрэлэри ылыммыт дойдуларга аҕыйах сиэртибэлээхтэр. Холобур, Соҕуруу Кэриэйэҕэ тута кэриэтэ маассабай тестэри оҥорон барбыттара. Билигин 10-ча тыһыынча киһи ыалдьыбыта биллэр.
Кытайга уонна Вьетнамҥа эмиэ кытаанах миэрэлэр көмөлөстүлэр. Вьетнамҥа олунньу 13 күнүттэн дьону толору харантыыҥҥа олордубуттара, үөрэх кыһаларын саппыттара. Бу саҕана 10 киһи ыалдьыбыт этэ. Атын дойдуттан кэлбит дьону тута обсерваторга уган испиттэрэ. Коронавируһу утары охсуһууга аармыйа уонна анал сулууспалар ылсыбыттара. Онон харантыыны тутуһумаары гыммыт дьону мээнэ бычыгыраппатахтара. Вьетнамҥа билигин 320 киһи ыалдьан үтүөрдэ, өлүү суох.
Кытайга иммунитеты бөҕөргөтөр норуот мэдиссиинэтэ, цигун гимнастиката сайдыбыт буолан, кытайдар кытаанах доруобуйалаахтар, уһун үйэлээхтэр. Бу эмиэ оруолу ылбыт буолуохтаах. Билигин Арассыыйаҕа үлэлиир кытайдар (550 коронавирустаах киһи) дойдуларыгар төннөн, иккиһин сутуйан эрэллэр дииллэр.
Оттон сорох эспиэрдэр этэллэринэн, Арассыыйаҕа хас биирдии киһиэхэ сэллиги утары бэриллэр “БЦЖ” быһыы көмөлөспүт буолуон сөп. Бу сабаҕалааһын научнай өттүнэн дакаастамматах эрээри, кэтээн көрбүттэринэн, “БЦЖ” быһыыны биэрэр дойдуларга ыалдьыы, өлүү ахсаана намыһах эбит.
Экэниэмикэҕэ охсуута
Бэйэни хааччахтаныы эрэсиимэ киириэҕиттэн, икки ыйы быһа дьону аралдьытар, култуура тэрилтэлэрэ, атыы-эргиэн кииннэрэ, ырыынактар, өҥөлөрү оҥорор тэрилтэлэр сабыллыбыттара, спортивнай, култуурунай тэрээһиннэр ыытыллыбат буолбуттара. Дьиэттэн олорон үлэлиир кыахтаах тэрилтэлэр ыраахтан үлэҕэ көспүттэрэ. Экэниэмикэҕэ, нэһилиэнньэ олоҕор улахан суолталаах тэрилтэлэр эрэ үлэлээбиттэрин курдук үлэлии турбуттара: аһы-үөлү оҥорон таһаарыы, наадалаах табаардары атыылааһын, олох-дьаһах хаһаайыстыбата, о.д.а.
Бу барыта экэниэмикэҕэ улахан сабыдыаллааҕа чахчы. Ол эрээри, билиҥҥитэ, кириисис ыар тыынын билбэккэ олорор курдукпут. Бакаа ас-үөл, табаар баар, сыана үрдүүрүн хонтуруоллууллар. Бырабыыталыстыба биэс сылы быһа саҥа кириисискэ бэлэмнэнэн, хаһаас пуондатыгар 12,2 триллион солкуобайы мунньубута. Билигин ити хаһаас мөһөөччүгүн хостоон, кириисистэн эмсэҕэлээбит дьоҥҥо түҥэтэн эрэр.
Ол да буоллар, 2020 сыл устата баалабай бородуукта (ВВП) 2%-тан 0,2%-ҥа диэри намтыыра, экспорт 2%-нан, импорт 8%-нан аҕыйыыра күүтүллэр. Нэһилиэнньэ дохуота намтыы турар, бу экэниэмикэҕэ ботуччу охсуулаах. Дуоллар сыаната ыарыыр. Үлэтэ суох дьон ахсаана элбиир, аччыгый биисинэс улахан охсууну көрүстэ.
Арассыыйатааҕы наука академиятын норуот хаһаайыстыбатын билгэлиир институт барыллааһынынан, быйыл 2016 сыллаахха буолбут кириисискэ майгынныыр рецессия (экэниэмикэ көрдөрүүлэрин намтааһына) буолуохтаах. Ол эбэтэр, дойду үрдүнэн экэниэмикэ көрдөрүүлэрэ улааппаттар, сыыйа намтыыллар. Онон саппаас үп-харчы туттуллар кэмэ кэлбит.
Ньиэп сыаната өссө түһэ турар буоллаҕына, национальнай бырайыактары, судаарыстыбаннай ороскуоттары үбүлээһини хат көрүөхтэрин сөп. Быһатын эттэххэ, улахан кириисис буолбатах эрээри, куру ыга тардынар, ороскуоттары аҕыйатар кэм үүммүт.
Ангелина Васильева.
Эспиэр санаата
Ольга Валиева, Арассыыйатааҕы наука акдемиятын Сибиирдээҕи салаатын Экэниэмикэҕэ, бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыга институтун научнай үлэһитэ:
— Пандемия төһө өр салҕанарыттан, бырабыыталыстыба төһө түргэнник, дьайыылаахтык миэрэ ылынарыттан, экэниэмикэҕэ охсуута тутулуктаах. Билиҥҥитэ күүстээх көмө миэрэлэрэ ылылла иликтэр диэн көрөбүн, онон ВВП 15%-ҥа диэри түһүөн сөп. Экэниэмикэ 2023-2024 сылларга эрэ өрүттүөҕэ.