Ханнык да үйэҕэ дьонун-сэргэтин кэрэҕэ уһуйар, уһуну-киэҥи толкуйдатар, сөптөөх суолунан барарга сүбэтин-аматын тириэрдэр дьон баар. “Биһиэхэ, сахаларга, биир оннук киһибитинэн Виктор Михайлов буолар”, — диэтэххэ, сыыспаппыт буолуо. Бүгүн философия наукатын дуоктара, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ философияҕа кафедратын бэрэпиэссэрэ Виктор Данилович Михайлов ыччаттарбытын иитиигэ, инники олохпутун торумнуурга, көлүөнэлэри ситимнииргэ тус санааларыттан, көрүүлэриттэн билиһиннэрэбит.
СҮӨГЭЙИН-СҮМЭТИН ЫЛЫАХХА
— Хас биирдии көлүөнэ туох эрэ кэрэлээх, үтүө өрүттээх. Былыр-былыргыттан аҕа көлүөнэ эдэр көлүөнэнэн астыммат майгыта өйүгэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар дириҥник иҥэ сылдьар. Былыргы грек комедиограба Аристофан “Облако” диэн пьеса суруйбута. Онно кини киһи аймах эт-сиин, өй-санаа өттүнэн кэхтэн эрэрин, кыра ычалаах, кыараҕас ыырдаах, оккураҥ дьүһүннээх, уһуну-киэҥи санаабат көлүөнэҕэ олоҕу-дьаһаҕы итэҕэйэн хаалларыах муҥуттан муунтуйарын, дьон киэнэ өйдөөҕө, киилэ, чиргэлэ былыр эрэ баалларын туһунан өссө икки аҥаар тыһыынча сыл анараа өттүгэр бэйэтин дьоруойунан этиппитэ. Ол гынан баран, аан дойду эстиэхтээҕэр-быстыахтааҕар, өссө сайдан-тупсан иһэрин билэбит. Онон, саастаах дьон ыччатынан астыммат буолуута “баата” суох, ханнык баҕарар үйэҕэ баар. Ону өйдөөн, ыччаппытыгар холкутук, сиэрдээхтик сыһыаннаһыахха. Дьиҥэр, олох уу сүүрүгүнүү устар. Ону аахсан, билиҥҥи түргэн тэтимнээх кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэр курдук өйдөөх-санаалаах, туттуулаах-хабыылаах майгылаах буола сатыахха наада. Итиччэтигэр, “Үйэ аҥаарын анараа өттүгэр мин төрөппүттэрим, эбэлээх-эһээм миигин оннук ииппиттэрэ, оҕобун мин эмиэ оннук иитиэм”, — диир букатын табыллыбат. Арай, кинилэр үтүө үгэстэриттэн сиидэлээн, сүөгэйин-сүмэтин арааран ылыахха сөп.
“БЭЙЭТИН ИННИГЭР БЭРЭБИНЭ ДА СЫТАРЫН КӨРБӨТ”
— Хас биирдиибит аҥаардастыы үчүгэй, эбэтэр куһаҕан буолбат. Киһиэхэ ити икки өрүт сэргэстэһэ сылдьар. Ол аата кини биир өттүнэн «аанньал», атын өттүнэн «абааһы» буолар. Ону психологтар амбивалентность диэн ааттыыллар. Кыра оҕо хаппырыыстаатаҕына төрөппүттэрэ: “Бу оҕо эмиэ “абааһыта” киирбит”, – диэччилэр. Дьэ, ол иһин киһи олох кыра сааһыттан бэйэтин бэйэтэ билинэ, биһирэбиллээх өрүттэрин сөпкө сыаналыы, омсолоох өрүттэрин арааран сорунуулаахтык туората үөрэниэхтээх. Ону сороҕор “мин оҕом саары чаккылаах” диэн, оҕону төттөрү иитэн таһаарабыт. Оннук оҕо наар хайҕана үөрэнэн, кыра да эндини көрбөт буола улаатар. Онон, киһи бэйэтин сатаан сыаналамматын, “бэйэтин иннигэр бэрэбинэ да сытарын көрбөт”, “атын киһиэхэ сап саҕаны көрөр” диэн этэллэр.
“БАЛЫК ЫАМНААХ, КИҺИ КҮННЭЭХ”
— Бэйэтин кыаҕын ситэ сыаналаммакка, сэнэнэр оҕо да, улахан да дьон эмиэ баар буолаллар. Онуоха киһи кыаҕын, дьоҕурун төрөппүт, иитээччи, учуутал, салайааччы таба көрүөхтээх. Оҕо куһаҕан өттүн күүркэппэккэ, кыратык киһиргэтэр эмиэ наада. Тэҥнии тутуу, дьүөрэлэһиннэрии баар буолуохтаах. Төрөппүт муудараһа оҕотун дьоҕурун таба көрөн сайыннарыыга сытар. Саха үөрэҕэ этэринэн, киһи сайдыыта үс таһымнаах — киһи-хара буолуу, дьон киһитэ буолуу, айыы киһитэ буолуу. Кэмигэр олоҕун оҥостон, туспа баран, дьиэ-уот тэринэрэ – киһи хара-буолуута. Атаҕар туран чугас дьонугар-сэргэтигэр дурда-хахха, тирэх буолара — дьон киһитэ. Киһиэхэ барытыгар көмөлөһө, сүбэ-ама буола сатыыра – айыы киһитэ. Бу судургу өйдөбүллэри, хомойуох иһин, үгүс төрөппүт куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбат. Ол түмүгэр, сорох эдэр киһи кэмин-кэрдиитин куоттаран кэбиһэр. Туох барыта кэмнээх кэрдиистээх — “балык ыамнаах, киһи күннээх”.
ТӨРӨППҮТҮ КЫРДЬАҔАСТАР ДЬИЭЛЭРИГЭР БИЭРИИ…
— Билигин дьон олоҕун уйгута үрдээн, дьиэтэ-уота тупсан, сынньалаҥнык олорор кэмигэр кырдьаҕастар, төттөрүтүн, уоскулаҥҥа наадыйаллар, эдэр дьоҥҥо орооспот буола сатыыллар. Кийиити-күтүөтү кытары сыһыан кыһалҕаларын билиэхтэрин баҕарбаттар. “Кырдьан, кыаммат буолан баран, оҕолорбут иитимньитигэр киирбэтэх киһи”, — диэн баҕа санаалаах кырдьаҕастар элбээн эрэллэр. Оччотугар судаарыстыба маннык дьоҥҥо аналлаах дьиэни-уоту, кинилэргэ сөптөөх дьарыгы, олоҕу-дьаһаҕы тэрийэр соругу туруорунуоҕа. Омук сирдэригэр кырдьаҕастарын анал дьиэлэргэ киллэрэллэрэ, өрөбүллэргэ эрэ билсэн-көрсөн бараллара киһи соһуйбат көстүүтүгэр кубулуйбута быданнаата. Биһиэхэ билиҥҥитэ доруобуйаларыгар хааччахтаах дьон, көрүүтэ-истиитэ суох кырдьаҕастар итинник усулуобуйаҕа олороллор. Сотору омук сиригэр курдук, төһөнөн элбэх харчыны төлүүгүн да, кырдьаҕастары оччонон үчүгэй усулуобуйаҕа (люкс-гостиница тииптээх) биэрии баар буолуоҕа. Ону улахан алдьархай курдук ылыныа суох турукка киирэн эрэбит.
Ол гынан баран, биир өттүнэн көрдөххө, удьуор утумун ситимнииргэ, аймахтаһыы үгэстэрин илдьэ сылдьарга ыарахаттар үөскүүллэр. Төрөппүттэр оҕолорун уһуйаан араас көрүҥэр, дьааһылаҕа тиийэ сэлээннээһиннэрэ баран эрэр. Эдэр ийэ үлэҕэ тахса охсоору, кырачаанын эмиийин үүтүнэн аһатар кэмэ кылгаан иһэр. Учуонайдар бигэргэтэллэринэн, 1-1,5 сааһыгар диэри эмиийдэммит уол оҕо ситтэҕинэ-хоттоҕуна эр киһи быһыытынан сайдыыта (сексуальнай өттүн киллэрэн туран) үрдүк буолар. Аны туран, эмиий үүтүн испэтэх оҕо этэ-хаана, өйө-санаата, уйулҕата чөл буолуутугар элбэх охсууну ылар. Онон, «уолаттар кыыстыҥы буолан хаалаллара суосканан аһаан улааппыттарыттан төрүөттээх” дииллэрин толкуйдаан көрүөххэ наада.
ҮТҮӨНҮ ОҤОРБУТУҤ ЭРГИЛЛЭР
— Билиҥҥи кэм биһирэмнээх дьоруойдара былыргы дьыл мындааларын дьонуттан атыттар. Сүүрбэччэ сыллааҕыта үөрэтэр устудьуоннарбар: “Эһиги үчүгэй кэмҥэ төрөөбүт оҕолоргут. Онон булгуччу баай буолуоххут (“обречены быть богатым”), онон баай буоларга эрдэттэн үөрэниэхтээххит”, — диэн этэрим. Баай киһи бэйэтин эрэ иннигэр олорбот, кини «баар тииһимньилээх» диэн санаанан салайтаран, атыттарга көмөлөһө сатыыр. Маннык майгы баай дууһалаах, киэҥ эйгэлээх киһиэхэ эрэ баар.
“Үтүөнү оҥорбутуҥ бэйэҕэр уон оччонон эргиллэр” диэн өй-санаа билиҥҥи ыччакка киириэн наада. Оттон төрөппүт оҕото идэ ыларыгар, бэйэтин бэйэтэ көрүнэ үөрэнэригэр ханнык да харчыны кэрэйиэ суохтаах. Оччоҕуна наар ытыһын тоһуйа сылдьыбат, бэйэтин бэйэтэ ииттинэр кыахтаах дьон элбиэх этэ. Оннук киһи байдаҕына үллэстэр үөрүйэхтэнэр – бастыҥнарга истипиэндьийэ аныыр, бириис олохтуур, тулаайахтарга өйөбүл-тирэх, кыамматтарга салҕабыл буолар.
САХА МЭЙИИТИН ИККИ ӨТТӨ САЙДАР
— Мин дириҥ хорутуулаах уус-уран айымньылары суруйбут дьону үрдүктүк тутабын. Кинигэни, сурунаалы, хаһыаты аахпат киһи толкуйдаабат буолар. Киһи төһөнөн ааҕар даҕаны, соччонон толкуйдуур, ырытар, ырыҥалыыр дьоҕура сайдар. Онтон искусство араас көрүҥэ: киинэ, тыйаатыр, муусука, балет уо.д.а. киһи иэйиитин: үөрэр-хомойор, хайгыыр, сирэр-талар дьоҕурун сайыннарар. Көтөр икки кынаттааҕын курдук, толкуйдуур уонна иэйэр дьоҕурдары иккиэннэрин тэҥҥэ тутан сайыннарыахтаахпыт. “Сахалар мэйиилэрин икки өттө сайдар” дииллэрэ мээнэҕэ буолбатах. Эн уйаҕас, аһыныгас, киһини өйдүүр, кини балаһыанньатыгар киирэр дьоҕургун искусство сайыннарар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Сүрүҥҥэ худуоһунньук Андрей Чикачев хартыыната туһанылынна.