Тустаах үлэлэрин таһынан сүрэхтэрин баҕатынан туох эмит салаанан үлүһүйэн дьарыктанар дьоннор күннээҕи судургу олоҕу байыталлар, дириҥ ис хоһооннууллар.
edersaas.ru
Бэһис сылын таҕыста
Дьокуускай куорат олохтоохторо, географ идэлээх Маргарита уонна Александр Герасимовтар күн-дьыл туругун бэлиэтиир күннүгү бастаан сиэннэригэр анаан оҥорбуттар. Уолчаан ону олус сөбүлээбит итиэннэ айылҕаны кэтээн көрөргө бэрт интэриэстээх киһи буолан, эбээлээх эһээтэ күннүгү киэҥ эйгэҕэ таһаарарга быһаарыммыттар. Ити курдук, 2016 сыллаахха күн-дьыл туругун бэлиэтиир, бэрт тупсаҕай оҥоһуулаах, сахалыы уонна нууччалыы тылларынан оҥоһуллубут “Күннүк” баар буолбут.
— “Күннүкпүт” быйыл бэһис сылын таҕыста, — диэн кэпсиир Александр Августович. — Манна күн-дьыл туругун, салгын температуратын, тыал хайысхатын, салгын баттааһынын уонна сөҥүү түһүүтүн күннэтэ кэтээн, ону таһынан бэлиэ күннэринэн (бастакы тураах кэлиитэ, маҥнайгы ньургуһун тахсыыта о.д.а.) сыл устата толоруллар. Тустаах ыйдарынан күн хаһан тахсарын, киирэрин уонна салгын муҥутуур тымныйбытын биитэр сылыйбытын туһунан чахчылар, дьыл бэлиэлэрэ бааллар. Холобур, 1931 сыллаахха тохсунньу 10 күнүгэр Өймөкөөҥҥө 66,8 С тымныйбыт, оттон 1979 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр Маачаҕа 4,1 С сылаас буолбут! Саҥа тахсар ый “муоһа” туруору уонна сырдык буоллаҕына — кураан, сытыары уонна мултугур ый түбэлтэтигэр – былыттаах, үгүс сөҥүүлээх буолар эбит.
“Күннүгү” оскуолаҕа үөрэнэр оҕолордоох ыаллар, энтузиаст-учууталлар, кыраайы үөрэтээччилэр, күн-дьыл туругун кэтээн көрүүнэн дьарыктанар дьон кэрэхсээтилэр. Алын кылаас оҕолоро төрөппүттэрин кытары толороллор. Дьиэ кэргэҥҥэ уопсай дьарык баара оҕону иитиигэ улахан суолталаах, тоҕо диэтэххэ, биир интэриэстээх буолан, төрөппүт оҕотун кытары ыкса бодоруһар, оҕотун майгытын-сигилитин үчүгэйдик билэр, хонтуруоллуур кыахтанар, итинэн ыал түмсүүлээх буолар. Иккис сылбытын Үөрэх итиэннэ Экология, айылҕаны туһаныы, ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрин кытары кыттыһан, “Күннүгү” толорууга оскуола үөрэнээччилэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһун тэрийэбит. Онно оҕолор араас улуустартан, ол иһигэр Усуйаанаттан, Муоматтан, Алдантан, Ньурбаттан уо.д.а. кытталлар.
Уопсайынан айылҕаны кэтээн көрүү киһиэхэ, эгэ, оҕоҕо дуо, болҕомтолоох, тэрээһиннээх буолар, ырытан-ырыҥалаан толкуйдуур, былаанныыр дьоҕуру сайыннарар, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга, дьону уонна айылҕаны кытары дьүөрэлэһэн олорорго, үлэлииргэ-хамсыырга үөрэтэр.
Штрих-код
“Күннүк” биир сирэйэ күнү-дьылы кэтээн көрөр сулууспаларга ананна. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн төһө метеорологическай ыстаансыйа уонна ханнык улууска, нэһилиэнньэлээх пууҥҥа баара барыта хаартаҕа ыйылынна.
Муннукка анал штрих-код баар. Ону сканердаан, суотабай төлөпүөн көмөтүнэн Саха сиринээҕи Гидрометеосулууспа саайтыгар киирэн, улуустарынан сарсыарда алта уонна күнүс уон икки чаастарга хомуллубут салгын температуратын, баттааһынын, тыал хайысхатын көрөҕүн. Бу ньыма нэһилиэккэ олорор киһи бэйэтэ хомуйбут чахчытын тустаах улууһун көрдөрүүтүн кытары тэҥнииригэр (оннооҕор биир бөһүөлэк иһигэр көрдөрүү тус-туһунан буолар), ыаллыы улуустар чахчыларын билсэригэр уонна онон сирдэтэн билгэлээһиннэри оҥороругар табыгастаах.
Саха сирэ киэҥ, айылҕатын араастаһыыта улахан, онон билгэлээһиннэр тус-туһунан буолаллар. Холобур, кырсалаах Аллайыаха бурдуктаах Өлүөхүмэттэн, табалаах Анаабыр дьэдьэннээх Амматтан чыҥха атын килиимэттээхтэр. Бэл, Горнай улууһун айылҕата тилэх баттаһа олорор Туймаадатыттан уратыта үгүс. Ити иһин, күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэри түмэ, кинилэр билгэлиир үгэстэрин үөрэтэ, хомуйа итиэннэ “Күннүгү” толорторон, бэлиэлэр уонна билгэлэр пуондаларын хаҥата сатыыбыт.
Ый хаамыыта уонна Зодиак бэлиэлэрэ
Сир аргыһа, Ый дьайыытыттан акыйаан уута түллэр уонна уостар, оттон киһи организмын 70 бырыһыана ууттан турар буолан, киһи туругар эмиэ сабыдыаллыыр. Ити иһин, ый үүнэр кэмэ араас тэрээһиннэри оҥорорго, кэпсэтиилэри ыытарга, эмтэнэргэ, оттон ый эргэтэ саҕаламмыты ситэрэргэ ордук табыгастаах эбит. Бу кистэлэҥин сахалар эмиэ билэллэрэ диэн бөлүһүөк Дабыл этэр, өбүгэлэрбит ый тахсыбыт кэмигэр кэргэн кэпсэтэр, олохторун оҥостор уо.д.а. үгэстээхтэрэ диир. Ый халандаарын оҕуруотчуттар ордук туһаналлар, үгүстэн биири санаттахха, ый үүнэр кэмигэр сиэмэни буорга баттыыр, ый бүтүүтүгэр төрдүгэр астаахтары олордор идэлээхтэр. Мин кэлэр өттүгэр Ый киһи организмыгар дьайыытын өссө хасыһан, дириҥник үөрэтиэхпин баҕарабын.
Ый Сири тула 29,5 күн устатыгар эргийэр итиэннэ Зодиак бары бэлиэлэринэн ааһар. Дьэ ити иһин биһиги “Күннүккэ” Ый хаамыытын уонна Зодиак бэлиэлэрин кытары алтыһыытын киллэрдибит. Холобур, тохсунньу 30 күнүгэр Ый үүнэр кэмэ уонна Хой бэлиэтигэр (кулун тутар 21 күнүттэн муус устар 20 күнүгэр диэри) төрөөбүт дьоҥҥо ордук табыгастаах эбит.
Бэйэҕин иһиллээ!
Бу күннүк анала киэҥ: күн-дьыл туругун сурунары, гороскоп быһыытынан туһанары таһынан, бэйэ доруобуйатын туругун, чуолаан, хаан баттааһынын, бэлиэтэнэргэ табыгастаах. Ыйдааҕы чахчылар түмүктэрин тэҥнээн көрөн, ханнык күннэргэ (онно Ый хаамыыта учуоттанар) киһи хаанын баттааһына биир кэмҥэ турарын биитэр халбаҥныырын итиэннэ сэниэтэ күүһүрэрин биитэр эстэрин быһаарыан сөп. Ити бэйэ туругун хонтуруоллана үөрэнэргэ тирэх буолуоҕа. Айылҕаны кытары дьүөрэлэһэн, кини тэтимин тутуһан сылдьар киһи кута-сүрэ чөл, доруобуйата чэгиэн-чэбдик буолар, үйэтэ уһуур.
Өбүгэ төрүт дьарыга
«Саха – айылҕа оҕото» диэн мээнэҕэ этиллибэт. Өбүгэлэрбит айылҕа тэтимин, сулустар хамсааһыннарын, Үргэл алтыһыытын, кыыл-сүөл быһыытын-майгытын кэтээн көрөннөр, күнү-дьылы билгэлииллэрэ уонна олохторун-дьаһахтарын онон сирдэтэн тэринэллэрэ. Кураан дьыллары эрдэттэн от хаһаанан, сүөһүлэрин-сылгыларын арыый аҕыйатан көрсөллөрө уонна өҥ дьылларга өрө баһан тахсаллара. Норуот мындыр дьонун умнуо суохтаах диэн, “Күннүккэ” урукку уонна билиҥҥи дьылдьыттар тустарынан сырдатабыт, сыллата биэстии-алталыы киһини таһааран иһэбит. Ол түмүгэр, билгэһиттэр, күнү-дьылы сабаҕалааччылар уонна айылҕаны кэтээн көрөөччүлэр тустарынан балачча матырыйаалы мустубут. Биллиилээх поэт, “Ытык Ильмень” баллада ааптара Сергей Васильев-Борогонскай бэйэтин кэмигэр дьылдьыттары үөрэппитин, кинилэр билгэлэрин сурукка тиһэн, 1945 с. «Приметы о погоде, урожае и охоте якутов Соттинского наслега» кинигэни бэчээттэппитин мин биир бэйэм саҥа билэн соһуйдум. Иннокентий Сосин уонна Анатолий Петров-Уу Туолатын билгэлэр итиэннэ билгэһиттэр тустарынан кинигэлэрин аргыс оҥоһуннум. Хомойуох иһин, хойутаан саҕалаан, аҕа көлүөнэ дьылдьыттары үгүстэрин “куоттарбыппын”.
Ол эрээри, утумнааччылар суох буолбатах эбиттэр: Бүлүү улууһун Халбаакытыгар олорор, учуутал идэлээх Алексей Васильев диэн эдэр киһи күнү-дьылы билгэлээһиҥҥэ эһээтиттэн уһуйуллан, 15 сааһыттан дьарыктанар. Чурапчыттан төрүттээх, билигин киин куорат олохтооҕо Андрей Варламовтыын күннэтэ кэриэтэ алтыһабын, күнү-дьылы билгэлииргэ астрономия билиитин туһанарга Анатолий Павловтан-Дабылтан элбэххэ үөрэнним. Былырыыҥҥы арыйыыбытынан Кэбээйи Куокуйун олохтооҕо, 1966 сыллаахтан күн-дьыл туругун бэлиэтэнэр Геннадий Иванов буолла. Биһиги кинини “Күннүгү” толоруу куонкуруһугар киирбит сиэнэ кыыс үлэтинэн сирдэтэн булбуппут. Дьиҥинэн, маннык дьон хас улуус, нэһилиэк ахсын бааллара чахчы. Түгэнинэн туһанан, хаһыат ааҕааччыларыттан кинилэр тустарынан биһиэхэ биллэрэргэ көрдөһөбүт.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru