Көлүөнэлэри ситимнээччи

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьаҥхаады нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, өрөспүүбүлүкэ рекордсмен-ыанньыксыта Павел Шарин бэс ыйын 24 күнүгэр 65 сааһын томточчу туолла.

edersaas.ru

Оҕо – оҕотуттан

Павел Петрович, эн тыа ыалын оҕотун сиэринэн үлэҕэ-хамнаска кыра сааскыттан эриллэн улааппыт буолуохтааххын.

— Оннук. Аҕам Петр Самсонович оҕуруокка үлэлиирэ. Холкуос хортуоппуйу, хаппыыстаны үүннэрэрэ, кини онно саас-күһүн кыладыапсык, сайын бааһына харабыла буолара, ол быыһыгар оттуура, инньэ гынан, дьиэҕэ төрүт көстүбэт этэ.

Ийэм Александра Гаврильевна пиэрмэ ыанньыксыта этэ, ыалдьан уурайбыта. Бу санаатахха, эрдэ «барарын» билэр эбит, биһигини дьиэ-уот үлэтигэр барытыгар үөрэппитэ. «Ийэбит балыыһаҕа сытар, аҕабыт түбүктээх үлэҕэ сылдьар, онон бэйэбитин бэйэҕит көрүнүөхтээхпит», диэн өйү-санааны күүскэ иҥэрбитэ. Онон мин оҕо сылдьан дьиэни-уоту дьаһайарга, бэл, тиэстэ мэһийэн, килиэби буһарарга үөрэммитим. Ол саҕана бэкээринэ диэн суоҕа.

Ийэм 1969 сыллаахха өлбүтэ, оччолорго эдьиийим 18 саастааҕа, мин 14-пэр сылдьарым, балтым Зина 12-лээх, Лиза 9-наах этибит. Аҕабыт сытыары-сымнаҕас майгылаах, бүгүрү үлэһит буолан, ийэбитин суохтаппакка, этэҥҥэ киһи-хара буолбуппут. Аҕабын кытары бааһынаҕа син үлэлиир этим даҕаны, оҕуруокка төрүт сыстыбатаҕым, ол оннугар ынах сүөһүнү быдан ордорорум.

Кырдьаҕастар барахсаттар!

Инньэ гынан, Төхтүр орто оскуолатын 1972 сыллаахха бүтэрээт, пиэрмэҕэ үлэлии таҕыстаҕыҥ?

Оччолорго «Оскуола – производство – үрдүк үөрэх» девиһинэн бииргэ үөрэммиттэр кылааһынан тахсан, хардарыта көҕүтүһэн бэрт таһаарыылаахтык үлэлииллэрэ. Дуогабар түһэрсэн, иккилии-үстүү сыл үлэлээн баран, сорохтор үөрэнэ бараллара, сорохтор олохсуйан үлэлии хаалаллара. Салалта даҕаны оннук хамсааһыны өйөөн, ыччат биригээдэлэрин тэрийэн, кинилэргэ уопуттаах дьону настаабынньыктарынан сыһыаран, үлэ үөрүйэхтэригэр уһуйтарара. Итинэн кырдьаҕастары эдэрдэр солбуйан иһэр тиһиктэрэ үөскээбитэ.

Мин сайын уоппускаҕа барбыт ыанньыксыты солбуйбутум, кыстыкка киириигэ бииргэ үөрэммит оҕолорбун кытары «Кэскил» диэн хомсомуол ыччат племенной пиэрмэтигэр ыанньыксытынан анаммытым. Пиэрмэбит ыстаарсайа икки уордьаннаах, ынаҕын ахсыттан 3 852 киилэ үүтү ыан, улуус рекордун олохтообут Егор Николаевич Попов, настаабынньыкпыт Ленин уордьаннаах Павел Софронович Винокуров курдук дьон чулуулара этилэр. Бэйэлэрэ хайдах үлэлииллэрий да, атыттартан эмиэ оннугу ирдиир буоланнар, биһигини хара бастакыттан үлэҕэ эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарга, эрэсиими тутуһарга, үлэ ньыматын баһылыырга, ис кистэлэҥин билэргэ үөрэппиттэрэ. Мэлдьи сүбэлии-амалыы, көмөлөһө сылдьаллара.

Ол түмүгэр ити сыл ынаҕыҥ ахсыттан 2 100 киилэни ыатаҕыҥ?

Ити 1973 сыл уон ыйынааҕы көрдөрүү, аармыйаҕа ыҥырылламмын, сылбын түмүктээбэтэҕим. Ол эрээри, саҥа үлэлээн эрэр эдэр киһиэхэ куһаҕана суох көрдөрүү эбит.

«Сахалар чиэһинэйдэр»

Аармыйаҕа ханна сулууспалаабыккыный?

Пиэрмэҕэ үлэлии сылдьан, аармыйаҕа 1973 сыллаахха сэтинньи 12 күнүгэр ыҥырыллыбытым. «Майаакка», харантыыҥҥа биэс эрэ хонукка сытыаран баран, Уһук Илиннээҕи байыаннай уокурукка ыыппыттара. Авиационнай чааска түбэспитим. Бастакы алта ыйбар Ванино пордугар сөмөлүөт двигателин мэхээнньигин үөрэҕэр үөрэммитим. Салгыы Хабаровскайтан алта көстөөх «Переяславка2» диэн Кытай кыраныыссатын таһыгар баар чааска сулууспалаабытым. Икки улахан бэчээти уонна аҕыс күлүүһү, ол иһигэр эскадрилья начаалынньыгын күлүүһүн, тута сылдьан, байыаннай сөмөлүөттэр ыскылааттарын көрөр-истэр младшай сержант буолбутум.

Тиийээт, улахан эппиэтинэскэ тиксибиккин.

Сахалар чиэһинэйдэр, дьаһаллаахтар, – диэн кырдьаҕас инженер бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн хомуллан кэлэр элбэх омуктан талан, наар саха уолаттарын ыскылаатыгар көмөлөһүннэрэр идэлээх эбит. Дьэ, араас элбэх үөрэтэр түрүбүөгэлэр буолаллара, мин аэропорка эрдэ тиийэммин, эскадрилья туттар тэрилин, аһын-үөлүн барытын бэлэмнээн тоһуйарым. Биир түүҥҥэ алталыы эҥин көтүү буолар. Өссө эдэр лүөччүктэргэ сөмөлүөт форцаһын, ол эбэтэр сөмөлүөт хас мүнүүтэ форзацка турбутун лиэнтэтинэн көрөн, линейканан ааҕан биэрэрим.

Тыый, төрүт да лүөччүк буолуоҥ хаалбыт дии?

Ол иһин «аармыйа – олох оскуолата» дэнэрэ. Ыраах тыаттан тиийбит эдэр киһи онно тиийэн элбэххэ үөрэнэрэ, өй-санаа өттүнэн сайдара, эт-хаан өттүнэн ситэрэ, инники идэтин быһаарынара. Холобур, биһиги чааспыт авиатор идэтин таларга тирэх буолара. Төһө да ирдэнэр билиини-сатабылы син баһылаатарбын, мин сүрэҕим тимиргэ, тиэхиньикэҕэ төрүт сыппат этэ, ол эрээри саха уолаттара элбэхтэрэ, олортон лүөччүктэр да, атын тэхиньиичэскэй идэлээх исписэлиистэр да тахсыбыттара чахчы. Быйыл бииргэ сулууспалаабыт уолбун көрсөн үөрдүм – демобилизацияланан кэлээт, Дьокуускай аэропордугар үлэҕэ киирэн, сааһын тухары авиамэхээнньиктээбит!

Павел Петрович, үлэһит киһи ханна да өлөн-охтон биэрбэт, эн, чахчы, эҥкилэ суох сулууспалаабыт буолуохтааххын.

Ээ оттон үчүгэй саллаат эбитим буолуо, Кыайыы 30 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ президиумҥа олордубуттара. Уопсайынан, оччолорго аармыйа бэрт бэрээдэктээх, саллааттар олус иллээх-эйэлээх этибит, омугунан арахсыы, «дедовщина» диэн суоҕа, иитэр-үөрэтэр үлэ күүскэ ыытыллара. Арай, Прибалтика омуктара атааннаһар майгылаахтара, биир литовец уолу дойдутугар тиийэн баран, нууччалары утары айдааҥҥа холбоспут үһү, сурук кэллэ диэн көрдөрбүттэрэ. Оччолортон арахса сатыыр мөккүөрдээх буоллахтара. Сулууспалаабыт икки сылым төрүт биллибэккэ ааспыта, 1975 сыллаахха сэтинньи 17 күнүгэр, оруобуна барбыт күммэр эргиллэн кэлбитим.

Үлэ киһитэ өрө тутуллара

Аармыйа кэнниттэн пиэрмэҕэ салгыы үлэлээбитинэн бардаҕыҥ?

Бастаан эмиэ «Кэскилгэ» үлэлээбитим, онтон 1976 сыллаахтан саҥа төрүүр уулаах туҥуйдары туппутум. Ол барахсаттарбын үүттүтэн, сайыннаран, хас биирдиилэриттэн 1980 сыллаахха 3 320 киилэ, 1983 сыллаахха 5 344 киилэ, 1985 сыллаахха 6 071 киилэ үүтү ыабытым. Ити кэмҥэ үлэ усулуобуйата тупсан, илии үлэтэ тиэхиньикэ күүһүнэн солбуллан, сиртэн үүнээйин ылыы үлэтэ кэҥэтиллэн, сүөһү иитиитэ сайдан, үлэ-хамнас анал үрдүк үөрэхтээх исписэлиистэринэн салайыллан, бары хайысханан үрдүк көрдөрүүлэр ситиһиллибиттэрэ.

Билигин ол кэми «улугуруу сыллара» диэн хоруотууллар.

Дьэ биһиги, сахалар, төрүт улугурбатахпыт. Чуолаан, сити сылларга саамай күүрэн-хааран, көҕүтүһэн үлэлээбиппит. Санаан да көрдөххө, Саха сирин курдук тоҕус ый кыһыннаах, тыйыс айылҕалаах дойдуга үрдүк көрдөрүүнү ситиһэргэ улахан тэрээһин, үгүс сыраны-хараны уурар эрэйиллэр буоллаҕа. Хас сопхуос, улуус ахсын ынах ахсыттан 2 500 3 000 киилэ үүтү ыыр кэлэктииптэр баар буолбуттара. Чулуу ыанньыксыттар: Аммаҕа Петр Яковлев, Хаҥаласка Гаврил Чепалов, Уус Алдаҥҥа Михаил Готовцев, Сунтаарга Владимир Михайлов 5000-лаахтара. Кинилэри холобур оҥостон үлэлиирбит. Дьон үлэҕэ түмүллэр, бастыҥ үлэһиттэр сыаналанар кэмнэрэ этэ.

Москваҕа, сийиэскэ

Дэлэҕэ «хотонтон Москва чугас» диэн этии үөскүө дуо? Павел Петрович, хомуньуус баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин чилиэнэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, ССКП XXVII сийиэһин дэлэгээтэ буолбутуҥ. Сийиэскэ сылдьыыҥ туһунан кэпсии түс эрэ.

Сийиэс 1986 сыллаахха саас, олунньу 25 күнүттэн кулун тутар 6 күнүгэр диэри ыытыллыбыта. Саха сириттэн уонтан тахса дэлэгээт, ол иһигэр обкуом бастакы сэкирэтээрэ Юрий Прокопьев, «Хатас» сопхуос дириэктэрэ Парасковья Павлова уо.д.а. буолан тиийбиппит. «Арассыыйа» гостиницаҕа түһэрбиттэрэ. Арай онно миэхэ аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт уолум, Левин Коля диэн Москва уола, төлөпүөннээн соһутан турар. Хаһыакка аахпыта дуу, тэлэбиисэр сонуннарыгар көрөн билбитэ дуу? Сулууспалаабыт кэммитин санатыһан, билигин ким ханна баарын, тугу үлэлиирин туһунан син элбэҕи кэпсэппиппит. «Дьиэбэр кэлэ сырыт, ыалдьыттаа», – диэн ыҥырбыта.

Баран ыалдьыттаатыҥ?

Хантан? Сийиэспит хонуга төһө да элбэх курдугун иннигэр киһи төрүт быыс булбат, барыта боротокуол быһыытынан сылдьаҕын, туора-маары хамсаппаттар. Сийиэс аһыллыыта олус долгутуулаах этэ, киэн туттунуулаах, дьоллоох санааны үөскэтэрэ. Сүрүн дакылааты баартыйа Киин Кэмитиэтин генеральнай сэкирэтээрэ Михаил Горбачев оҥорбута. Биһигиттэн Юрий Прокопьев Саха сирин соҕурууҥҥу түбэтин сайыннарыы туһунан тыл эппитэ, оччолорго оҥоһулла сылдьар Уһук Илин эрэгийиэн сайдыытын стратегиятыгар Саха сиригэр сыһыаннаах кэккэ боппуруостары киллэртэрбитэ. Мунньаҕы таһынан дэлэгээттэр бэйэлэрин хайысхаларынан араас биэдэмистибэлэргэ сылдьаллара. Холобур, Парасковья Павловна биһикки Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сылдьан, үбүлээһин кээмэйин улаатыннарары уонна мин дойдубар, Төхтүргэ, АТС киллэриллиитин туруорсубуппут.

Арба, ити сийиэс «айдааннаах сийиэһинэн» ааттаммыта этэ дии. Борис Ельцин, оччолорго Мокватааҕы горком бастакы сэкирэтээрэ, баартыйа хаһаайыстыбаннай боппуруостарга орооһоро сыыһатын туһунан эппитэ.

Этэн, төһө эмит Госплан уонна Миниистирдэр Сэбиэттэрэ баалларын үрдүнэн, кинилэр быһаарар боппуруостарыгар баартыйа орооһо олороро төрүт сыыһа, кини идеологиянан дьарыктаныахтаах диэн, урукку өттүгэр хаһан да ким да эппэтэҕин доргутан, дьэ, улахан сэргэхситиини таһаарбыта. Итиэннэ сити кэмтэн дьон-сэргэ болҕомтотун тардан, кэлин бэрэсидьиэн буолбута.

Баартыйа саҥа Бырагырааматын ылынар туһунан итиннэ этиллибитэ дии? Университет устудьуоннара саҥа Бырагыраама барылын ырытарбытын өйдүүбүн.

Хрущев саҕанааҕы Бырагыраама эргэрдэ, билигин атын кэм диэн буолбута. Чахчыта да, оннуга. «Түргэтэтии», «хаһаайыстыбаннай ахсаан уонна бэйэни салайыыны», «аһаҕастык иһитиннэрии-биллэрии», «саҥа толкуй», «уларыта тутуу» диэн тыллар иһиллибиттэрэ эрэли үөскэппитэ. Ол эрээри, салалта бэйэтинэн итиччэ саҕалаан баран, хамсатыылаах дьаһаллары кэмигэр ылбатаҕа.

Сатарыйыы саҕаламмыта биллибитэ

Баартыйа XXVIII сийиэһигэр Киин Кэмитиэт чилиэнинэн талыллар чиэскэ тиксибитиҥ.

Ол эмиэ уратылаах сийиэс этэ, 1990 сыллаахха от ыйын саҕаланыытыгар ыытыллыбыта. Урут Киин Кэмитиэккэ хандьыдаатынан эрдэ ылыллыбыт эрэ дьонтон талар буоллахтарына, бу сырыыга оннук суоҕа. Аны били саҥа Бырагыраама кыайан бигэргэммэтэҕэ. Мөккүөр бөҕөтө буолан, Ельцин саалаттан тахсан барбыта.

Киин Кэмитиэт кыбаарталга иккитэ мунньахтыыра, онон сылга аҕыста Москваҕа барарым. Ити баартыйа иһинээҕи хайдыһыы күүһүрбүт, реформаны оҥорорго дьулуһааччылар баартыйаны кытары бииргэлэһэ сатаабат кэмнэрэ этэ. Кэлин мунньахтарбыт сабыылаах ыытыллар, ол эбэтэр хатанан олорон мунньахтыыр буолбуппут. Ырыынак экэниэмикэтигэр киириигэ «500 күн» диэн бырагыраама оҥоһуллан, ону тула кэпсэтии бөҕөтө барбыта.

Ээ, били Шаталиннаах Явлинскай бырагыраамалара дуо? Сүрүн ис хоһооно хайдах этэй?

Хас биирдии өрөспүүбүлүкэ бэйэтин баһын бэйэтэ билинэрэ күүһүрүөхтээх, ол гынан баран биир кэлим экэниэмикэнэн (биир валютанан, биир сокуонунан) үлэлиэхтээхтэр диэн этэ.

Оччотугар ырыынак сыһыаннаһыытыгар былааннаахтык уонна судаарыстыба хонтуруолунан киирэргэ анаммыт бырагыраама быһыылаах эбит дии. Арай, кырдьык, ылыллыбыта буоллар, туох уларыйыы тахсыа этэй?

Ону билигин сэрэйэн көрөн этэр уустук буоллаҕа… Сойуус ыһыллыыта арыый хойутуо эбитэ дуу. Ээ, ол эрээри, сатарыйыы тахсан эрэрэ биллэр этэ: сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэр туспа барар айдааннаахтара, Кыһыл болуоссакка дьон мустан миитинниирэ улаатан иһэрэ, ыт уйатын курдукка примуһунан ас буһара сылдьар киһи элбээбит этэ, ааһан истэххэ, саҥара-үөҕэ хаалаллара. Вокзалларга, метроларга араас атыыһыт, ырыаһыт, умнаһыт үксээбитэ, «араҕас» хаһыаттар баар буолбуттара, бэрээдэк мөлтөөбүтэ...

Биир мунньахха Горбачев генсектээн бүтэбин диэбитэ, онуоха биир киһи: «Михаил Сергеевич, салгыы үлэлээ, эн уурайдыҥ да, ыһыллабыт», – диэбитэ. Онно мин: «Бэйи-эрэ, сирэйин-хараҕын чугастан көрүүм эрэ, хойут кэпсээм оҥостуоҕум», – диэммин остуол нөҥүө тиийэн төрүт чугастан көрбүтүм. Киһи быһыытынан куһаҕана суох, холку майгылаах, дьону ыкпат-түүрбэт, хабахха тыыннарбат киһи этэ. Баартыйаҕа хайдыһыы тахсан, дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу тыына биллэн, киниэхэ олус ыарахан быһыылааҕа. Өктөөп параадыгар болуоссакка биир рецидивист киһи уһун синиэл кэтэн, онно саморез кистээн киллэрэн, Горбачеву ытан эрэрин харабыллар көрөн туттулар диэн «Киэһээҥи Москва» хаһыат суруйбутун аахпытым.

Кыһыл муннуктан“ саҕаламмыта

Павел Петрович, АПК сүбэлиир-амалыыр киинигэр үлэлээбитиҥ балачча буолла.

Олох балысханнык сайдар. Билигин тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомто ууруллан, аныгы технология киллэриллэр, хамнас төлөбүрүгэр саҥа ырычаах оҥоһуллан, үлэ оҥорумтуота үрдүүр. Онон эдэр ыанньыксыттарга аҕа көлүөнэ үлэҕэ үгэстэрин тиэрдии – биһиги ытык иэспит. Үгэс салҕаныахтаах, ситим быстыа суохтаах.

Ол иһин үлэ бастыҥ уопутун сырдатар матырыйаалларыҥ биһиэхэ кэмиттэн кэмигэр тахса тураллар. Арай, дьиэ кэргэниҥ туһунан төрүт сырдата-суруйа иликпит.

Кэргэммин Елена Гаврильевнаны кытары «Кыһыл муннукка» көрсөн, билсэн ыал буолбуппут диэтэххэ омун буолбат. Кини Төхтүргэ библиотекаҕа үлэлиир буолан, пиэрмэҕэ көһө сылдьар библиотеканы тэрийэрэ, онно бодоруһан, сөбүлэһэн, ыал буолбуппут. Мин үлэбэр ситиһиим барыта кини сыратын-харатын түмүгэ. Хотонтон тахсыбат кэриэтэ сылдьар, сарсыарда 5 чаастан туран барар уонна киэһэ хойут кэлэр, дьиэҕэ-уокка туох да көмөтө суох киһи буоллаҕым. Онуоха биир тылы киҥир-хаҥыр саҥарбакка, дьиэ ис-тас үлэтин, оҕону-урууну көрүүнү барытын бэйэтэ саба тутан, мин сылаас, ыраас дьиэҕэ, бэлэм аска кэлэрбин хааччыйара. Тапталлаах кэргэним – олоҕум эрэллээх аргыһа, дьылҕам бэлэҕэ.

Хас оҕолооххутуй?

Үс оҕолоохпут, үһүөн уолаттар, бэйэлэрэ ыал аҕалара буолбут, тустаах үлэлээх-хамнастаах дьоһун дьон. Александрдаах Артур куоракка олороллор, орто уолум Петр Шарин кэргэнин дойдутугар Намҥа тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһинэн үлэлээбитэ, билигин Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатыгар үлэлии сылдьар.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ», edersaas.ru.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0