Суруналыыс блокнотуттан
Мин III кууруһу бүтэрээппин кытта, ханна быраактыкалана барыахха, диэн ыйытыы турбутугар, биллэн турар, тута дойдубар, Сахам сиригэр таласпытым. Хата көҥүллээбиттэрэ.
Онон, өрөспүүбүлүкэм ыччатын сахалыы тыллаах “Эдэр коммунист” хаһыатыгар быраактыкаланар буолбутум. Ол 1978 сыл этэ, дойду биир кырдьаҕас үөрэҕин кыһатыгар — М.Горькай аатынан Ураллааҕы госуниверситекка үөрэнэрим. Урал эрэ буолуо дуо, дойду, Сэбиэскэй Сойуус барыта Байкал-Амур магистралын тутуунан эрэ олорор курдуга:
“Слышишь, время гудит БАМ!
И на просторах крутых БАМ!
Этот колокол наших сердец молодых!”…
Охсуулаах комсомольскай уонна устудьуоннар этэрээттэрэ Муслим Магомаев толоруутугар бу ырыа аргыстаах, уобаластардааҕы, өрөспүүбүлүкэлэрдээҕи комсомольскай кэмпириэнсийэлэр буола турар саалаларыттан быһаччы БАМ-ҥа, охсуулаах тутууга атаарыллаллара. “Саха сирин комсомолеһа” уонна “Саха сирин эдэр сааһа” этэрээттэри эмиэ маннык атаарбыппытын өйдүүбүн. Кинилэри ыччат барыта ымсыырбыт хараҕынан, сайыһа хаалара.
7 сис хайаны уҥуордаан, 10-тан тахса тоннелы хаһан, тыһыынчанан килэмиэтир усталаах ирбэт тоҥноох сиргэ тимир ыллыктары ууруу – бу барыта чахчы даҕаны, дьоруойдуу үлэ этэ!
Аччыгый БАМ тутуутун Саха уобаластааҕы комсомольскай тэрилтэтэ шефтэһэрэ. Ол аата, биһиги – өрөспүүбүлүкэ ыччатын хаһыата эмиэ. Эрэдээктэрбититтэн Николай Афанасьевич Герасимовтан-Айталынтан саҕалаан, биһиги чулуу суруналыыстарбыт – Николай Чуор, Федор Стручков, Александр Архипов, Прокопий Чуукаар, Гаврил Егоров-Дьурантай, Сэмэн Тумат, Варвара Угарова, Вера Попова-Аал, Иван Ушницкай, Анатолий Гоголев, фотокорр Александр Слюгров, худуоһунньук Василий Федоров, оччолорго эдэркээн кэрэспэдьиэн Станислав Алексеев, уо.д.а. бука бары Саха сирин соҕуруу өттүгэр – Аччыгый БАМ тутуутугар, сорохтор сылга хастыыта эмэтэ, сыбыытаан олорбуттара… Мин үлэһит буолан баран, Нерюнгригэ, Саха сирин соҕуруу өттүгэр, Аччыгый БАМ-ҥа эмиэ хаста да бара сылдьыбытым, ол гынан баран, бу аан бастакы сырыым өйбөр-сүрэхпэр ордук чугас эбит…
“Нюрка – ол аата Нерюнгри”
Дьэ ол 1978 сыл атырдьах ыйыгар, Тутааччы күнүгэр, эдэр куорат Нерюнгрига аны мин, устудьуоҥка-практикантка айанныыр буолбутум. Эрдэттэн болдьоһон, биир кууруска үөрэнэр кыыһым Валя Герасимовалыын (кэлин биллиилээх суруналыыс буолбута), кини “Молодежь Якутии” быраактыкалана сылдьара, долгуйа-долгуйа, бастакы улахан командировкабытыгар хомуммутунан бардыбыт. Саамай кыһалҕабыт – фотоаппарат этэ. Оччолорго кимиэхэ да фотоаппарат суоҕа, эгэ төлөпүөн кэлиэ дуо?!… Мин улахан көрдөһүүнэн аймахтарбыттан “ФЭД” уларыстым, ону да, бу кыыспыт суруналыыстыкаҕа үөрэнэр диэн убаастаан уларсыбыттара, туокка дьэ, “үлэлиир ини…”, дии-дии биэрбиттэрэ. Сэрэйбит сэрэйдэҕэ – үлэлээбэтэҕэ… Хаартыскабыт суох диэн бэйэбит да хомойо сылдьар дьон, өссө ити чааһынан Валентина биһиги, оччолорго хайыы-үйэҕэ уопуттаах суруналыыһынан биллэр, Москваҕа ВКШ-ны (Высшая комсомольская школа) бүтэрбит Федор Стручковтан, охсуулаах тутууга фотоаппарата суох кэлбиккит диэн кыратык сэмэлэммиппит. Ити күннэргэ Нерюнгрига Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи производственнай территориальнай комплекс эдэр тутааччыларын өрөспүүбүлүкэтээҕи II сүлүөттэрэ буолар эбит этэ, онон Федор Константиновиһы биһиэхэ салайааччынан ыыттахтара.
Үөрүү-көтүү, үгүс — элбэх ыччат, саҥа билсиһиилэр, кутаа тула олорон гитаранан ырыа, муусука… Сойуус араас муннуктарыттан Устудьуоннар тутар этэрээттэрэ элбэхтэр. Бэһиэлэй, үөрүнньэҥ дьоннор! Бастаан Нерюнгригэ уонна чугастыы Серебрянай Борга сырыттым. Биир нэдиэлэ, биир түгэн курдук, түргэнник ааспыта.
Бу командировка түмүгүнэн, бастатан туран, “Үйэлэри нөҥүөлүүр ыллыктар” диэн эдэр тутааччылар сүлүөттэриттэн репортаж оҥорбут эбиппин… Билигин, библиотекаҕа тиийэн, хаһыат подшивкатыгар суруйууларбын интэриэһиргии көрөбүн… Биллэн турар, ол кэмнэрдээҕи ирдэбиллэргэ эппиэттэһэр репортаж, диэххэ наада…
“Нюрка – ол аата Нерюнгри” диэн ыстатыйалаахпын бу командировкаттан. Эдэр куоракка оскуола курдук суолталаах объегы тута сылдьар Ираида Алексеева салайааччылаах отделочниктар ыччат-комсомольскай биригээдэлэрин туһунан кэпсээбиппин. 1976 сыллаахха Дьокуускайдааҕы 14-с ГПТУ-ну бүтэрээт, комсомольскай путевканан үлэлии кэлбит кыргыттар эбит этэ. Үөрэх дьыла аһыллара чугаһаабыт кэмэ буолан, сүрдээҕин ыксыыллара көстөрө. Оннооҕор бу эдэркээн кыргыттар, комсомольскай мунньахтарыгар, үлэ чааһын киэһэ 7 чааска диэри уһатан биэрэргэ итиэннэ, объект туттарыллыар диэри биир да киһи уочараттаах уоппускаҕа барбат, диэн кытаанах быһаарыныыны ылыммыт этилэрэ. Дьэ, оччотооҕу комсомолецтар оннуктар этэ. Билигин, производство ирдиир диэн, үлэ чааһын бэйэтин көҕүлээһининэн уһатар киһи баара буолуо дуо? Саарбах соҕус ээ…
“Саха сирин эдэр сааһа”
Беркакикка тиийиэхпин баҕарабын. Тоҕо диэтэххэ, манна, 595 N-дээх тутар-монтажтыыр поезд састаабыгар 1977 сыллаахха тэриллибит “Саха сирин эдэр сааһа” (“Юность Якутии”) охсуулаах комсомольскай этэрээт үлэлиир.
“Саха сирин эдэр сааһа” тимир суолу тутааччылар бөһүөлэктэрин туох баар социальнай эбийиэктэрин тутар, тупсарыы үлэлэри ыытар. Быһаччы тимир суол тутуутугар эмиэ, биллэн турар, кыттар.
Этэрээт 50 киһилээх, манна өрөспүүбүлүкэ уонтан тахса оройуонуттан бастыҥ-чулуу комсомолецтар талыллыбыттара.
БАМ-ы тула, кыйа диэххэ дуу, уопсайа 60 куорат, бөһүөлэк тутуллубута. Ити эттэххэ дөбөҥ. Оттон хас биирдии эбийиэк бэйэтэ туспа дьылҕалаах, оҥоһуулаах-чаастаах буолар… Ону барытын тутааччылар быһаараллар, олоххо киллэрэллэр. Саамай ыарахан усулуобуйаҕа, кыһыҥҥы томороон тымныыларга, сайыҥҥы өҥүрүк куйаастарга, ардахха-хаарга, тыалга-кууска – тугу да аахсыбакка күннэтэ, үксүгэр өрөбүлэ суох, үлэ – бу күүстээх санаалаахтар кыайар дьыалалара.
Үс сыл устата “Саха сирин эдэр сааһа” охсуулаах комсомольскай этэрээттэн биир даҕаны байыас “дезертирдээбэтэҕэ” элбэҕи этэр. Уолаттар уонна кыргыттар, тимир суол Дьокуускайга хайаан даҕаны тиийиэ диэн бүк эрэнэллэрэ, ону ааһан өссө Аляскаҕа диэри барыа дии саныыллара. Биһиги бука бары оннук саныырбыт.
“Тэбиэн Хайа”
Хата Беркакикка оптуобус сылдьар эбит. Комиссар Семен Михайлов миигин тута Михайлов Володя диэн эдэр байыастыын билиһиннэрбитэ. Көрбүтүм – сүлүөт буолбут киэһээтигэр улахан кэнсиэргэ хомуска оонньообут уол эбит! Мин онно, хомус тардар уолу саҥардыы көрөммүн сөхпүтүм даҕаны… Володя, биллэн турар, үчүгэй производственник, көхтөөх комсомолец. Үөһээ Бүлүүттэн комсомольскай путевканан кэлбит этэ. Кини миэхэ Беркакиты көрдөрбүтэ. Үлэ чахчы ыараханын, эппиэтинэстээҕин, дьонун, дойдутун олус ахтарын, ол гынан баран биллэрбэтин, тоҕо диэтэххэ охсуулаах тутуу байыаһа барытын тулуйуохтааҕын туһунан, онтон да атыны үгүһү кэпсэппиппит. “Туох ыра санаалааххыный?” — диэбиппэр уолум — “Көр эрэ, оол ол хайалары биһиги “Тэбиэн хайа” диэн ааттыыбыт. Хаһан эмэ онно тиийиэхпин баҕарабын”, — диэбитэ. Кырдьык даҕаны, дьэ дьикти, тэбиэн курдук көхсүтүгэр икки бөкчөгөрдөөх, оннук быһыылаах хайа ыраахтан көҕөрүмтүйэн көстүбүтэ… Мин Дьокуускайга кэлэн баран Володя туһунан зарисовка суруйбутум уонна “Тэбиэн хайа хаһаайына” диэн ааттаабытым, ону “Инникигэ дьулуур” диэн төбөлөөн таһаарбыт этилэрэ.
Нерюнгри хаартыската уонна… “ОблЛит”
Умнуллубат түгэн: “Эдэр коммунист” хаһыаппар (быйыл, 2019 сыл алтынньы 24 күнүгэр төрүттэммитэ 95 сылын туолар) биир таһаарыыга алларанан олохтоох фотокорр Нерюнгри куораты үөһэттэн киэҥник көрдөрөр улахан панорамнай хаартыскатын туруортарбытым. Онтубун, арай хаһыат бэчээккэ бараары аҕай турдаҕына, “ОблЛит” (судургутук эттэххэ, сэбиэскэй кэмнэрдээҕи цензура) диэн тэрилтэ бобон кэбистэ. Салалта анал көҥүлэ баар эрэ буоллаҕына бэчээт уурабыт, диэтэ дьуһуурунай. Дьэ, онон, киэһээ олох хойут, начаалынньыкка дьиэтигэр тиийии буолла. Хата, көҥүллээтэ. Хаартыска уһуллан, хаһыат тахсыбакка хаалбыта эбитэ буоллар, дьэ, сорох-сорохтор хаһыаччыт буолар дьылҕабыт хайдах хайысхаланыаҕа эбитин айбыт таҥара бэйэтэ билэр…
Эһиилигэр быраактыкабын Бурятияҕа, Улан-Удэ куоракка, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Правда Бурятии” хаһыакка барбытым. Ол сайын БАМ-ҥа Америкаттан ырыаһыт, актер Дин Рид гастроллуу кэлбитэ. Мин бииргэ үөрэнэр дьүөгэбинээн Тоня Жаровалыын, линейнэй вагоннары өрөмүөннүүр баараҕай собуот (ЛВРЗ) 6 тыһыынча киһини киллэрэр улахан стадионугар билиэт булан киирэр дьолломмуппут уонна өссө Дин Риди бэйэтин кытта илии тутуспуппут…
***
Аҕыйах хонуктааҕыта Аллараа Бэстээхтэн Хаатылымаҕа айаннаатым. Трасса үчүгэйин сөҕөн эрэ кэбиһэҕин! Урут, эдэр эрдэххэ, 80-с сыллардаахха “одинарка” матасыыкылга хатаастан, гравий суолунан айаннаан, быыл-буор бөҕөтүн бүрүнэн, Өлүөнэ кытылыгар киһи билбэт буолан тиийэр эбит буоллаххына, билигин отой мааны! Ордук от-мас күөҕүттэн эмиэ үөрэҕин. Урут аһына эрэ көрөр буоларым. Оттон билигин “Лена” федеральнай трассаны (“Большой Невер” айан суолун) кыйа үүнэн турар бэстэр, тииттэр, хатыҥчааннар — күп-күөхтэр, чэп-чэгиэннэр! Оннук эрэ буоллун, куруутун.
45-с биэрэстэнэн “Хаатылыма” диэн суругунан трассаттан хаҥас диэки хайыһыннараҕын. Сотору буолаат, тимир суолуҥ бу тыргылла сытар! Тимир суол болотунатын туоруур сэрэхтээх сир субу кэлэр. Ити уруккунан 45-с диибин, билигин, арааһа, Магадантан ааҕыллара буолуо, километраж олох атын — тыһыынчанан ааҕыллар…
Былырыыҥҥа диэри Хаатылыма олохтоохторо, бу манан тимир ыллыктары туораары гыннахтарын аайы, массыыналарыттан тахсан, ыһыллан хаалбыт бэрэбинэлэри, көһөҥө таастары, харбылы хомуйан, көннөрөн эрэ баран туоруур буоллахтарына, билигин манна эмиэ олох атын хартыына – бэртээхэй муоста оҥорбуттар. Дьэ, итинник.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru