Иван Семенов: «Кыһалҕалары үксүгэр бэйэбит үөскэппиппит»

Бөлөххө киир:

Анаабыр улууһун баһылыгыттан олохтоохтор баайдаах сири туһанааччылары кытары сыһыаннара хайдаҕын уонна онтон кинилэр тугу туһаналларын ыйыталастыбыт. Онуоха Иван Семенов үгүстэр кинилэр харчыларын ылан үллэстэргэ ымсыыралларын билиннэ уонна Арктика оройуонун олохтоохторо тоҕо атын суолу талбыттарын туһунан кэпсээтэ.

edersaas.ru

Иван Семенов Анаабыр улууһун баһылыгынан номнуо сэттис сылын үлэлиир. Дуоһунаһыгар ситиһиилэрин туһунан кэпсэтэри сөбүлээбэт, ол оннугар туох оҥоһуллуохтааҕын туһунан үөрэ-көтө сэһэргиир. Баар ыарахаттарга кими да буруйдаабат. “Барыта бэйэбититтэн тутулуктаах” диэн санаалаах. АЛРОСА аахсыйаларыттан киирэр дивиденнэри оҕолор уонна сиэннэр махтаналларын туһугар туһаналлар.

Анаабыр национальнай долган-эбэҥки улууһун баһылыга Иван Семенов:

– Сирбит-уоппут сытар сиринэн Бүлүү бөлөх улуустарын кытта сибээспит суох, ол гынан баран, эмиэ АЛРОСА аахсыйаларын бас билээччилэринэн буолабыт.  Анаабыр баһын салаатыгар «Анаабыр алмаастара» диэн кинилэр дочернай хампаанньалара үлэлиир. Биһиги бииргэ үлэлииргэ сөптөөх сыһыаны олохтоотубут. Холобур, улуус 3,6 тыһыынчаттан арыый элбэх нэһилиэнньэлээх буоллаҕына, кинилэртэн сүүстэн тахса киһи «Анаабыр алмаастарыгар» үлэлиир. Бу биһиэхэ олус биллэр-көстөр түмүктэрдээх.   

Хампаанньа оҥорон таһаарыы учаастагыттан барарыгар туох хаалбытын көрдөрөөрү, биһиги исписэлиистэрбитин уонна уопсастыбанньыктарбытын ыҥырар. Онно сири чөлүгэр түһэрии үлэтэ ыытыллар, кинилэр үлэлэрин суола-ииһэ барыта хомуллар. Онно баахта олус үчүгэй бөһүөлэктэрэ бааллар! Маны барытын хомуйан баран илдьэллэр, ардыгар киһи да харыһыйыах курдук буолар.

Биһиги улуус уулаах сирдэригэр боруобаны тиһигин быспакка ылабыт уонна чинчийиигэ ыытабыт. Анаабырга уу хаачыстыбатыгар буруй-сэмэ баар буолар, ону тута сири туһанааччылардыын көннөрөбүт. “Анаабыр алмаастара” оҥорон таһаарыы үлэтигэр химияны туттубат. Ол гынан баран, биллэн турар, ханнык баҕарар бырамыысыланнас үлэтэ экологияҕа дьайар. Бырамыысыланнас эрэ үлэтэ буолуо дуо: өскөтүн табалар олус өр кэмҥэ биир миэстэҕэ сырыттахтарына, кинилэр туундараны илдьи тэпсэллэр, ол иһин, кинилэри куруук атын сиргэ үүрэн илдьэллэр.

–      Улуус олохтоохторо иһэр ууну хантан ылалларый

–    Ууну күөллэртэн ылабыт. АЛРОСА аахсыйаларыттан киирэр дивиденнэринэн Үрүҥ Хайа сэлиэнньэтигэр ууну ыраастыыр модульнай комплексы оҥорууну үбүлээбиппит, билигин уочаракка оройуон киинэ Сааскылаах турар. Уу хаачыстыбатын чинчийбиппит уонна билигин дивиденнэр суоттарыгар ууну ыраастыыр тэрили сакаастаатыбыт.

–        Иван Иванович, Саха сирэ олус элбэх уулаах түөлбэлээх, ол гынан баран, өссө бырамыысыланнас сайдыан инниттэн уу хаачыстыбатыттан учуонайдар долгуйаллара. Ол ууларга наадалаах микроэлеменнар бары сөптөөх ахсаанынан баар буолбатахтар. Анаабырдар иһэр ууларын туһунан тугу этиэҥ этэй?

–     Биһиги үксүгэр бэйэбит буруйдаахпыт. Сааскылаах оройуонугар Тастурья диэн үчүгэй сир тымыра баар. Ол гынан баран, 15 сыл анараа өттүгэр “Дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыба” ГУП хочуолунайдарыгар уу ылалларыгар биэрбиттэрэ. Онон ону билигин техническэй наадаларга эрэ туһаналлар, буорту гыммыттар.

            Олох-дьаһах кыһалҕаларын үксүгэр бэйэбит үөскэтэрбитин өйдүөхтээхпит. Кыһалҕалары кимиэхэ эрэ ыйыыры сыыһанан ааҕабын. Биһиги 90-с сылларга үөрэниэн баҕарбат бүтүн көлүөнэ эдэр дьону куоттарбыппыт. Оттон билигин кинилэр үлэ булаллара ыарахан, сылы сыллаан тугу да гыммакка олороллор. Биһиги миэстэтигэр үлэни тэрийиэхтээхпит, олоҕун оҥкулун булларыахтаахпыт. 

            Биһиги Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын, хаһаайыстыба үгэс буолбут салааларын сайыннарыы өттүгэр өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай нуорма-быраап базаларын туһанан, бырамыысыланнас үлэһиттэригэр боппуруостары туруорарга үөрэннибит. Бырамыысыланнас үлэһиттэрин кытары сөпкө кэпсэтэргэ үөрэннибит, кинилэр эмиэ биһиги санаабытын истэллэр, учуоттууллар. Нэһилиэнньэни кытары көрсөллөр, бэйэлэрин бырайыактарыгар уопсастыба истиилэрин ыыталлар, онно биһиги көннөрүүлэрбитин киллэрэллэр. Бырамыысыланнас үлэтэ тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын муҥутаан кыччатар туһунан бииргэ быһаарабыт. Маныаха бэйэбит айылҕабытыгар бэйэбит хайдах сыһыаннаахпыт олус суолталаах.

– Биһиги АЛРОСА аахсыйаларын бас билэр хас да улуус баһылыктарын кытары кэпсэттибит. Кинилэр дивиденнэри үксүгэр инвестиция бырайыактарыгар туһаналларын туһунан эппиттэрэ. Оттон Анаабыр оройуонугар алмаас харчытын ханна, туохха туһаналларый?

–   Биһиги Арктикаҕа мөлтөхтүк буолбакка, өссө сорох оройуоннардааҕар үчүгэйдик олоруохтаахпыт. Билиҥҥитэ улуус нэһилиэктэригэр дьон сүрүннээн тупсаҕай оҥоһуута суох дьиэлэргэ олорор, ол гынан баран, тупсаҕай оҥоһуулаах дьиэлэри тутабыт. Биһиги дьиэлэр барыта тупсаҕай тутуулаах буолуохтарыгар дьулуһабыт. Кытаанах уонна убаҕас тобохторго анаан саҥа полигону оҥорор туһунан толкуйдуубут. Эһиил Сааскылаахха ыраастыыр тутуулары бырайыактааһыны саҕалыахпыт уонна судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киирэргэ кыһаллыахпыт.

АЛРОСА-тан элбэх дивидени ылбыт сылларбытыгар бөһүөлэктэрбитигэр үлэни ыытан хаалбыппыт: олорор дьиэлэри, социальнай эбийиэктэри, хочуолунайдары туппуппут, анал тиэхиньикэлэри атыыласпыппыт, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарбыппыт, эдэр каадырдары үөрэппиппит. Биһиги инникигэ тирэҕи оҥорон хаалбыппыт. Инникитин дивиденнэр аҕыйыахтарын өйдүүбүт – үчүгэй кэмнэр ааһаллар. Онон, тыа сирин-уотун, дьиэлэри тупсаҕай оҥорууга, тутууну сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагыраамалары кытары үлэни көхтөөхтүк саҕалаатыбыт. Аахсыйаттан киирэр дохуотунан, үбүлээһин атын да төрүттэрин ылар туһугар, судаарыстыбаннай бырагыраамаларга кыттыыны үбүлэһиэхтээхпит. Салгыы АЛРОСА-тан тиһигин быспакка кэлэр үп күүтүллүбэтин туһунан өссө төгүл тоһоҕолоон этэбин. Бэйэбит үлэлииргэ үөрэниэхтээхпит.

 –        Иван Иванович, АЛРОСА-тан харчыны ылыы уонна атын төрүттэри көрдүү сатаабакка кэбэҕэстик туһанар судургу уонна киһи эрэ ымсыырыах буолбатах дуо?

–        (күлэр). Биллэн турар, угуурдаах дьыала. Барытын ылыы уонна үллэриикиһи ымсыырар дьыалата курдук. АЛРОСА дивиденнэрин хайдах туһанарбыт туһунан олохтоохтору кытары кэпсэппиппитигэр үгүстэрэ, чуолаан улуус төрүт олохтоохторо буолбатах дьон, дууһанан түҥэтэргэ – үллэстэргэ уонна үрүө-тараа барарга этии киллэрбиттэрэ. Дьэ, бу кырдьык, үгүстэргэ халлаантан түһэр үп-харчы курдуга. Ол гынан баран, биһиги маннык көрүүгэ өссө аллараа түспүппүт: саҥа үлэбит да, саҥа эбийиэктэрбит да суох буолуо этилэр.

Билигин кылаабынайаүлэ миэстэтин таһаарыы уонна “босхо сыыра” суох олорорго үөрэнии. Биһиги билигин, баҕар, Арктика улуустарыгар таба уонна балык бородууксуйаларын оҥорон таһаарар соҕотох улуус буолуохпут. Таба ыыһаммыт этин уонна халбаһыыны, юколаны, ыыһаммыт уонна туустаах балыгы, эриллибит балыгы оҥоробут. Манна даҕатан эттэххэ, хансыарбалааһынынан дьарыктаныахпытын баҕарабыт. Бу сөптөөх санаа. Маны барытын – эмиэ биһиэхэ үлэлиир дивиденнэринэн.

–    Оттон балык? Балык аҕыйаан эрэрин туһунан элбэхтик истэр буоллубут.

–   Анаабыр төрдүгэр сүҥкэн сылыйыы баран эрэрин билэбит. Балык барар. Онон Росрыболовствоҕа балыктааһыҥҥа квотаны улаатыннарар туһунан боппуруоһу туруорабыт. Онуоха олохтоох нэһилиэнньэни үлэнэн хааччыйар туһугар сокуоҥҥа эппиэттиир усулуобуйалары оҥоруохтаахпыт. Ону таһынан өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Айсен Николаев Анаабыры балыктарынан байытар туһунан этиибитин өйөөбүтүгэр биһиги барыбыт ааппытыттан махталбытын этэбин. Биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экологияҕа министиэристибэтин уонна «АЛРОСА» хампаанньаны кытта Анаабырга балыгы ууһатыы былаанын оҥорбуппут. Быйыл Росрыболовство учуонайдара наадалаах чинчийиилэри ыыттылар. Онон эһиил «Анаабыр алмаастара» уонна АЛРОСА өйөбүллэринэн Чернышевскайдааҕы балык собуотуттан биһиги үгэс буолбут майаҕас боруодабытыттан ыамалары ыытыахтаахпыт.

Биллэн турар, түмүгэ хас да сылынан биллиэҕэ. Ол эрээри, биһиги манна олоробут уонна биһиги оҕолорбут уонна сиэннэрбит манна олоруохтарын баҕарабыт. Кинилэр биһиэхэ Арктика дойдутугар олороллорун иһин «махтанабыт» диэн этэллэрин курдук, дойдуну хаалларыахтаахпыт.

х х х

Анаабыр улууһун дьаһалтата АЛРОСА дивиденнэрин ороскуоттааһын туһунан ыспыраапканы бэлэмнээтэ. Кинилэргэ аахсыйалар 0,9999 бырыһыаннара тиксэр.

«Дьаһалта салаа структураларын кытары сыл аайы кэлэр сыл бүддьүөтүгэр бырайыагы оҥорор уонна улуус дьокутааттарын сэбиэтин көрүүтүгэр, бигэргэтиитигэр биэрэр. Дивиденнэр сүрүн чаастара эбийиэктэри тутууга уонна олохтоохтук өрөмүөннээһиҥҥэ ыытыллар.

Анаабыр улууһа «Хаарбах дьиэлэртэн олохтоохтору көһөрүү» өрөспүүбүлүкэтээҕи аадырыстаммыт бырагыраамаҕа 2020 сылтан эрэ киирбитин учуоттаан, оройуон дьаһалтата дивиденнэр сүрүн өлүүлэрин олорор дьиэлэри уонна социальнай эбийиэктэри тутууга туһанарга күһэллибитэ. 2013 сылтан 8 тыһыынча кв. миэтэрэ иэннээх олорор дьиэ тутуллан үлэҕэ киирдэ, ол иһигэр 5 тыһыынча кв.м уопсай иэннээх элбэх кыбартыыралаах 14 дьиэ. Ону тэҥэ, 42 чааһынай дьиэҕэ тутуу матырыйааллара бэриллибиттэрэ.

Успуорт саалата, “Долган” Хотугу сир норуоттарын култуураларын уонна ускуустубатын Арктикатааҕы киинэ, сүөһүнү өлөрөр сыах, биисинэс-инкубатор, Үрүҥ Хайаҕа ПАКУ-4 хочуолунай, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар киин, оҕо уһуйааныгар эбии тутуу, үөрэх тэрилтэлэригэр успуорт саалата, Сааскылаахха бородууктаны харайар ыскылааттаах маҕаһыын курдук социальнай эбийиэктэр тутуллан үлэҕэ киллэрилиннилэр. Оскуолаларга, почтаҕа, оҕо уһуйааннарыгар олохтоох өрөмүөн ыытылынна. Ону тэҥэ дивиденнэр харчыларынан Сааскылаахха 98 миэстэлээх оҕо уһуйаанын судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһининэн тутууга төлөбүр оҥоһуллар. Билигин Сааскылаахха оскуола уонна уһуйаан дьиэлэрэ өрөмүөннэнэллэр, этно-култуурунай киин саҥардыллар, Үрүҥ Хайа нэһилиэгэр дьаһалта дьиэтэ тутуллар, Сааскылаах сэлиэнньэтигэр хочуолунайы тутуу үлэтэ саҕаланна. 

Дивиденнэр харчыларынан вездеходнай уонна анал тиэхиньикэни, сайын уонна өрүс сабыллар кэмигэр (нэһилиэнньэлээх пууннар икки ардыларыгар сылы быһа сылдьыһар суоллара суох) дьону уонна таһаҕаһы таһарга салгын сыттыктаах судноны атыыласпыппыт.

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru cайтка  анаан Айталина НИКИФОРОВА суруйуутуттан тылбаас

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0