Ийэ куту иитэр, салгын куту алыптыыр, буор куту буҕатытар умнуллубат Учуутал — Мэхээлэ Дьэкиимэп

  Улуу Пушкин төрөөбүтэ 200 сылын туолар үбүлүөйүгэр, 1999 сыллаахха,  “Саха сирэ”  хаһыакка суруналыыс Дмитрий Кустуурап “Улуу поэт уонна саха саллаата” диэн этюд-ыстатыйата бэчээттэммитэ. Манна ааптар, сэрии сылларыгар 20-с хайыһар биригээдэтин байыаһа, саха саллаата Михаил Ефимов санныгар сүгэ сылдьар вещмешогар Пушкин хоһооннорун кинигэтин уонна “Философскай тылдьыты” укта сылдьыбытын, итиэннэ, кыргыһыыга киириэн иннинэ, Улуу поэт Александр Пушкин Михайловское сэлиэнньэтинээҕи уһаайбатыгар тиийэргэ хайдах курдук дьулуспутун туһунан олус интэриэһинэй дьүһүйүүнү суруйбута. 

Оттон быйыл, 2018 сыл ахсынньы 21 күнүгэр, Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгэр, педагог-историк, кыраайы үөрэтээччи, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, хорсун буойун, рота политруга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах гражданина Михаил Прокопьевич  Ефимов төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиир үбүлүөйдээх тэрээһин ыытылынна.

Улуус баһылыга Андрей Ноговицын дьаһалынан тэриллибит  хамыыһыйа бу дьоро киэһэни үрдүк таһымнаахтык ыытан, дьон-сэргэ киэҥ биһирэбилин ылла.

Ол курдук, күн бастакы аҥарыгар бу тэрээһин бастакы түһүмэҕинэн история учууталларын ортолоругар “Мин бастыҥ уруогум” диэн тиэмэҕэ өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүү-куонкурус финала ыытылынна. Саха сирин араас улуустарыттан кыттыылаах бу учууталлар күрэхтэһиилэрэ СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин Үөрэхтээһини сайыннарыыга уонна квалификацияны үрдэтиигэ институтун көҕүлээһининэн ыытылынна. Куонкуруһу Чурапчы улууһун Үөрэхтээһиҥҥэ управлениета иилээн-саҕалаан, олус бэрткэ тэрийдэ. Куонкурус I түһүмэҕэр 23 учуутал кыттыбыта, онтон финалга 4 улуустан 6 педагог тахсыбыта.

Историк учуутал Михаил Прокопьевич Ефимов сырдык аатын  чиэстээн ыытыллыбыт бу көрүү-куонкурус кыайыылааҕынан Чурапчы орто оскуолатын учуутала Любовь Константиновна Макарова буолла. Кини ыытар уруогун таһыма үрдүгүн таһынан, биэс бырааттыы буойун Ефимовтар Аҕа дойду Улуу сэриитин араас кыргыһыыларын хайдах-ханан сэриилэспиттэрин дойду сэрии сылларынааҕы историятын кытта дьүөрэлээн, ыччаты патриоттуу  иитиигэ олус туһалаах диэн дьүүллүүр сүбэ чилиэттэрэ тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр.

Куонкуурс кыайыылаахтара, призердара харчынан бириэмийэнэн наҕараадаланнылар. Ону таһынан бу күрэх бары кыттыылаахтара Михаил Прокопьевич аҕыс оҕото олохтообут сыаналаах номинация-бириистэригэр тигистилэр.

Бу уруоктарга Одьулууннааҕы Аграрнай техникум уонна олохтоох орто оскуола учууталлара көрөөччү быһыытынан эмиэ сылдьаннар, өрөспүүбүлүкэ  араас улуустарын учууталларыттан бастыҥ уопут ылан, улаханнык астыннылар.

Куонкурус кэмигэр Одьулуун орто оскуолатыгар бу үөрэх кыһатын 70-c сылларга салайбыт дириэктэрдэрин М.П.Ефимов аатын үрдүктүк тутан,  үөрүүлээх линейканы ыыттылар. Аактабай саалаҕа Михаил Прокопьевич бэйэтэ тэрийбит этнопедагогическай мусуойун экспонаттарын, 70 сыл устата хас күн аайы быыстала суох суруйбут диньэбиньииктэрин, муспут педагогическай хаһаайыстыбатын, араас тиэмэлээх суруйууларын, докумуоннарын быыстапката үөрэнээччилэр, көрөөччүлэр болҕомтолорун тарта.

Күн иккис аҥарыгар улуус уонна нэһилиэк сирэй салайааччылара кыттыылаах 100 сыллаах үбүлүөйгэ анаммыт үөрүүлээх мунньах ыытылынна. Улуус баһылыга Андрей Тимофеевич Ноговицын, Одьулуун нэһилиэгин баһылыга Людмила Васильевна Ефремова дьонноругар-сэргэлэригэр туһаайан Михаил Ефимов туһунан бэрт сиһилии кэпсээтилэр. Кинилэр дакылааттарыгар Михаил Прокопьевич дьоһуннаах историк, энтузиаст-кыраайы үөрэтээччи, биир бастыҥ пропагандист-лектор, патриот быһыытынан улуус уонна нэһилиэк историятыгар үйэлэргэ көмүс буукубаларынан суруллан  хаалыаҕа, диэн бэлиэтээтилэр.

Үөрүүлээх мунньах кэнниттэн тута бу күннэргэ күн сирин көрбүт “Буойун-учуутал дьоһун олоҕо” диэн М.П.Ефимов туһунан халыҥ, 360 сирэйдээх кинигэ сүрэхтэниитэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга, көхтөөхтүк ыытылынна. Талааннаах педагог быраата, биллиилээх учуонай Николай Иванович Ефимов суруйбут рукопиһын сөргүтэн, саҥа ахтыыларынан толорон, эбии Михаил Прокопьевич бэйэтэ 1942 сыллаахха суруйбут “Өлүк таптала” диэн сэһэнин киллэрэн биэрэн, кини оҕолоро үбүлээн таһаартарбыттар.

Бу дьоһуннаах тэрээһин кэмигэр Ефимовтар дьиэ кэргэттэригэр  “Ефимовтар педагогическай династиялара” диэн бочуоттаах аат иҥэрилиннэ уонна Үөрэх министиэристибэтин анал бэлиэтэ,  дастабырыанньа туттарылынна.

“Буойун-учуутал дьоһун олоҕо” кинигэ ис хоһоонун сиһилии улуус бибилэтиэкэтин сэбиэдиссэйэ Вера Аполлоновна Платонова билиһиннэрдэ. Оттон кинигэ хайдах суруллубутун туһунан Михаил Прокопьевич оҕолоруттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Алексей Михайлович Ефимов, Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Ольга Михайловна Харайбатова (Ефимова) санааларын үллэһиннилэр.

—Тэрээһин олус истиҥ быһыыга-майгыга буолан ааста. Одьулууннааҕы Аграрнай техникум аактабай саалата тобус-толору. Аҕабытын билэр, өйдүүр ытык кырдьаҕастартан оскуола үөрэнээччилэригэр тиийэ бааллар. Кинигэни убайбыт Николай Иванович өр үлэлэһэн, 2006 сылга диэри оҥорбута, бэйэтэ 2014 сыллаахха олохтон барбыта. Биһиги аҕабыт 2003 сыллаахха 85 сааһыгар өлбүтэ. Кини, Учуутал, үрдүк иэйиилээх, нарын дууһалаах ураты киһи – романтик этэ. Кинини 1936 сыллаахха диэри, Чурапчытааҕы педагогическай училищеҕа үөрэнэр сылларыгар, устудьуоннар ортолоругар бастыҥ пушкинист быһыытынан билинэллэрэ.  Аҕабыт, санаан көрүҥ, 15 сааһыттан 85-гэр диэри, ол аата бүтүн 70 сылы быһа диньэбиньиик суруммута. Көннөрү суруйуу буолбатах, барыта – олоххо буолар быһыыны-майгыны бөлүһүөктүү көрүү, бэйэ сыанабылын биэрии. Оннооҕор сэрии сылларыгар, бааһыран хаанынан уста сытан, суруйарын тохтоппотох… Кини сэриигэ рота политруга этэ.  Биһиги аҕабытын дьон-сэргэ өйдүү-саныы сылдьарыттан, ытыктыырыттан долгуйа үөрэбит, — диэтэ уола Алексей Ефимов.

Аҕаларын 100 сылын бэлиэтиир бу дьоһун тэрээһиҥҥэ кини 8 оҕото бааллар. Саамай улахан убайдара Прометей Михайлович командировкаҕа сылдьар буолан, кыайан кэлбэтэх, кини оннугар уола Михаил Прометеевич кыттыыны ылла.

Кинигэҕэ ахтыылара киирбит Михаил Прокопьевич үөрэнээччилэрэ —юридическай наука доктора, СӨ Конституционнай суутун үйэ чиэппэрэ кэриҥэ салайбыт Дмитрий Николаевич Миронов уонна Новосибирскайтан сахаттан бастакы ядерщик-учуонай, биллиилээх эколог, академик Иоган Егорович Максимов кинигэ сүрэхтэниитигэр ыыппыт эҕэрдэлэрин ааҕан иһитиннэрдилэр.

Киэһэ хойукка диэри ыытыллыбыт бу үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ элбэх киһи тыл эттэ, кинилэр араас түгэннэри ахтан ааһан,  “сир түннүгэ”, “бүөм бөлүһүөк” диэн дьонугар-сэргэтик тапталынан ааттаммыт Норуот Учууталын тыыннааҕын санаттылар. Киэҥ сэҥээриини СӨ үтүөлээх юриһа, СӨ Конституционнай Суутун судьуйата Игорь Игнатьевич Николаев тыл этиитэ ылла.

Саха сиригэр, ордук тыа сиригэр, Учуутал диэн номоххо сылдьар, норуокка олус ытыктанар идэ буолар. Онон бу ыытыллыбыт дьоро киэһэҕэ Учуутал аата дорҕоонноохтук аатаммытыттан-чиэстэммититтэн нэһилиэк, улуус олохтоохторо, үүнэр көлүөнэни иитиигэ сыһыаннаах бары педагогтар чахчы даҕаны долгуйа үөрдүлэр, астыннылар.

Татьяна МАРКОВА.