“Урут, Сойуус саҕанааҕы кэмнэргэ,оскуоланы бүтэрээччилэр ханнык идэни талаллара эрдэттэн биллэрэ. Оччолорго, билиҥҥи курдук, идэ да олус элбэҕэ суоҕа. Итиэннэ үөрэхтэрин бүтэрбит дьон бары идэлэринэн үлэлииллэрэ. Оттон билигин хайдаҕый? Идэ арааһа баар эрээри, үлэтэ суох сылдьар киһи ахсаана сыллата үксүү турар”, — диэн оптуобуска эмээхситтэр кэпсэтэллэрин өйдүү биэрдим.
edersaas.ru
Олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсаары
Кырдьык, уонтан тахса сылтан бэттэх араас идэ баар буолла. Сорох тылы саҥарарга киһи тыла даҕаны өҕүллүбэт, туох дьарыктаах буоларын даҕаны таайар уустук. Биллэн турар, ити дойдубутугар экэниэмикэ уларыйыытыттан, итиэннэ аныгы технология киириититтэн тутулуктааҕа биллэр. Уһук Илин уокуругу күүскэ сайыннарыынан сибээстээн, кэлин оробуочай уонна инженернэй идэлэр үксээтилэр.
Алта саҥа идэ
Кэлиҥҥи түөрт сылтан бэттэх орто анал үөрэх тэрилтэлэригэр ордук оробуочай идэлэри хото аһан эрэллэр. Сорох сыл уонтан тахсаҕа тиийэр. Биллэн турар, тэрилтэлэргэ ханнык үлэһит илии ирдэнэриттэн аттаран таһаараллар. “Быйыл Жатайдааҕы устар ааллары тутар собуот тутуута саҕаланна. Тэрилтэ 2021 сылга үлэҕэ киириэхтээх, манна 700-тэн тахса үлэһит илии ирдэниэ диэн суоттууллар. Ол иһин быйылгыттан исписэлиистэри бэлэмнээһиҥҥэ ылыстыбыт. Ол курдук, 2019-2020 үөрэх дьылыттан Жатайдааҕы тиэхиньикумҥа «механизатор-докер» диэн идэни арыйан эрэбит. Уһук Илин уокуругун сайыннарыы министиэристибэтин суотугар сөптөөх материальнай-тиэхиньиичэскэй база оҥоһулунна, үлэһиттэрбитин бэлэмнээн саҕалыахтаахпыт”, — диэн СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччы Ньюргуна Соколова билиһиннэрдэ.
Аны Бүлүү бөлөх оройуоннар олохтоохторо, кэлин айылҕабыт улаханнык айгыраата дэһэллэр. Онон сибээстээн, Үөһээ Бүлүү тиэхиньикумугар IX кылаас кэнниттэн туттарсааччыларга аналитик-лабараан диэн бэртээхэй саҥа идэ арылынна. Бу үөрэҕи бүтэрбиттэр микробиолог-лабараан, химико-бактериологическай анаалыс лабараана, пробоотборщик идэлээх тахсаллар. Итини сэргэ, Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа (кэллиэскэ) “реставрация” диэн идэ баар буолла. Бу идэ хабар ыыра киэҥ. Бүтэрбит устудьуоннар мас тутуулары, оҥоһуктары чөлүгэр түһэриинэн дьарыктаныахтара. Оттон Дьокуускайдааҕы сибээс уонна энергиэтикэ кэллиэһигэр аныгы кэмҥэ ирдэнэр “автоматизированнай систиэмэлэр информационнай куттала суох буолууларын хааччыйыы” (“обеспечение информационной безопасности автоматизированных систем”) диэн идэни арыйдылар. Кэлин илии үлэтин тиэхиньик’ солбуйан эрэр. Онон сылыктаатахха, тустаах идэни баһылаабыттар үлэтэ суох хаалбаттара биллэр. Аны Дьокуускайдааҕы тутуу-хомунаалынай техникумугар икки саҥа идэ баар буолла — “градостроительнай үлэҕэ информационнай систиэмэни хааччыйыы” (“информационная система обеспечения градостроительной деятельности”), “сервис домашнего коммунального хозяйства”. Бу идэлэргэ ханнык баҕарар орто үөрэххэ курдук аттестат орто баалын көрөллөр, биир кэлим эксээмэн түмүгэ ирдэммэт. Саҥа идэлэргэ бүддьүөт суотугар барыта 130 миэстэ көрүллүбүт, итинтэн отута — IX кылаас кэнниттэн туттарсааччыларга.
Ситимнээх бырагыраама диэн тугуй?
Аны быйылгыттан орто анал үөрэххэ саҥа киирэн эрэр “ситимнээх бырагыраама” (сетевая программа) диэн тугун ырытан көрүөҕүҥ. Урутаан эттэххэ, Саха сирэ бу эйгэҕэ “бастакы хараҥаччы” буолар. Биллэрин курдук, үлэ миэстэтэ бырамыысыланнас оройуоннарыгар баар, абитуриеннар үгүстэрэ тыа улуустарыттан сылдьаллар, онон бары даҕаны Дьокуускай куоракка үөрэнэ хааларга дьулуһаллар. Ити кыһалҕаны таба көрөн, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов көҕүлээһининэн, быйылгыттан ситимнээх бырагыраама киирэн эрэр. Судургутук өйдөөтөххө, устудьуоннары хардарыта үөрэтиһии буолар. Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ киинигэр – дьоллоох Дьокуускай куоракка — үөрэххэ киирбит устудьуон улууска үөрэнэ барыан баҕарбата биллэр. Ол эрээри, тустаах бырагыраамаҕа хапсыбыттар, этэргэ дылы, үс бүк барыһыраллар.
Бастакытынан, Дьокуускайга түөрүйэтин үөрэтэн баран, улууска тэрилтэҕэ тиийэн, дьиҥнээх, күүстээх быраактыканы ааһаллар. Оттон аныгы кэмҥэ сатабыл (“компетенция”) улахан быһаарар оруоллаах. Ханнык баҕарар тэрилтэҕэ диплом маҥнай үлэҕэ киирэргэ “көрүнньүк күөх уот” эрэ буолар. Салгыы үлэһит бэйэтин хайдах көрдөрөрүттэн тутулуктаах. Оттон улууска миэстэтигэр тиийэн, быраактыка барбыт устудьуон, сатабыла үрдүк буолара саарбаҕа суох.
Иккиһинэн, бу ситимнээх бырайыакка хабыллыбыт идэлэргэ үлэһит илии ирдэнэр буолан, сүүмэрдииллэрэ чахчы. Устудьуон үөрэҕин бүтэрдэҕинэ, үлэ миэстэтин кэбэҕэстик булар эбэтэр үрдэтинэр да түгэнигэр быраактыкатын номнуо билэр тэрилтэтигэр барара судургу.
Үсүһүнэн, ситимнээх бырагыраамаҕа хапсыбыт устудьуоннар уопсай дьиэнэн хааччыллаллар. Оччотугар төрөппүттэр биир улахан сүгэһэри санныларыттан түһэрбит курдук сананыахтарын сөп.
Ситимнээх бырагыраамаҕа ханнык идэлэр хапсалларый?
- Дьокуускайдааҕы тутуу-хомунаалынай тиэхиньикума уонна Соҕурууҥҥу Саха сиринээҕи технологическай тиэхиньикум (Нерюнгри к., 11-с кылаас кэнниттэн “монтажник трубопроводов”).
- Дьокуускайдааҕы бырамыысыланнай тиэхиньикум уонна Хаандыгатааҕы хайа-геологическай тиэхиньикума (9-с кылаас кэнниттэн “обогатитель полезных ископаемых”).
- Ньурба тиэхиньикума уонна Мииринэйдээҕи эрэгийиэннээҕи-тиэхиньиичэскэй кэллиэс (11-с кылаас кэнниттэн “ремонтник горного оборудования”).
- Дьокуускайдааҕы-индустриальнай педагогический кэллиэс уонна Алданнааҕы политиэхиньиичэскэй тиэхиньикум (9-с кылаас кэнниттэн “техническое обслуживание и ремонт автомобильного транспорта”, 11-с кылаас кэнниттэн “сварочное производство”).
“Биһиэхэ үөрэнэ кэлиҥ”
Алданнааҕы политиэхиньиичэскэй тиэхиньикум хаапыдырытын сэбиэдиссэйэ Валентина Сорокина:
— Быйылгыттан Дьокуускайдааҕы индустриальнай-педагогическай кэллиэһи кытта кыттыһан, ситимнээх бырагырааманан үлэлэһэн эрэбит. Онно олоҕуран, биһигиттэн 9-с кылаас кэнниттэн “массыына тырааныспарын тиэхиньиичэскэй хааччыйыы” хайысхаҕа киирбит устудьуоннар бастакы куурустарын Дьокуускайга үөрэнэллэр. Иккис куурустан биһиэхэ Алданнааҕы тиэхиньикумҥа кэлэллэр. Үөрэхтэрин бүтэрбиттэрин кэннэ, кинилэри үлэнэн хааччыйабыт. Оттон Дьокуускайдааҕы индустриальнай-педагогическай кэллиэскэ “сыбаарканан оҥорон таһаарыы” идэтигэр үөрэнэ киирбит оҕолор бастакы куурустарын Дьокуускайга түмүктээн баран, иккис куурустан биһиэхэ баран үөрэнэллэр. Материальнай-тиэхиньиичэскэй базабыт чахчы үчүгэй. Бэйэбит автодромнаахпыт, сыбааркалыыр мастарыскыайдаахпыт, лабораториялаахпыт. Онон, холобура, 9-с кылаас кэнниттэн киирэр оҕо маҥнайгы кууруска устудьуон диэн тугун билэн-көрөн баран, салгыы биһиэхэ тиийэн билиитин хаҥатынарыгар үчүгэй бырагыраама. Аны Алдаҥҥа бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ миэстэтигэр баар буоланнар, үөрэҕэр кыһаллар устудьуону кытта тута тус сыаллаах дуогабар түһэрсэллэр, истипиэндьийэтин төлүүллэр, үөрэҕин бүтэрбитин кэнниттэн тута үлэҕэ ылаллар.
Тиэхиньикуммут Алдан куорат килбэйэр киинигэр баар. Устудьуоннар олорор уопсайдара үөрэнэр сирдэриттэн биэс хаамыылаах сиргэ турар. Уопсай дьиэбит 5 мэндиэмэннээх. Кыргыттар хоско биирдии-иккилии, уолаттар иккилии-түөртүү буолан олороллор. Материальнай-тиэхиньиичэскэй базабыт үчүгэй буолан, оннооҕор Дьокуускайтан тиийэн кэтэхтэн үөрэнэллэр. Аны устудьуоннар сүрүн үөрэхтэрин таһынан киэһэтин араас куурустарга үөрэнэн сибэдиэтэлистибэ ылаллар. Араас категориялаах суоппар, сыбаарсык, бульдозер массыныыһа, экскаватор массыныыһа, асчыт, сэкирэтээр, буҕаалтыр, о.д.а. куурустары ааһаллар.
Түмүк
Күн тура-тура экэнэмиис, юрист дэһэллэр. Төһө даҕаны бу идэлэргэ үөрэх кыһаларыгар бүддьүөт миэстэтин аҕыйаппыттарын, үлэ миэстэтэ көстөрө уустугун иһин, куонкурус син биир уҕараабат. Төрөппүттэр курдарын ыга тардынан да туран, төлөөн үөрэттэрэргэ бэлэмнэр. Ол оннугар үрдүк хамнастаах, бырамыысыланнаска сыһыаннаах идэлэргэ куонкурус кыра, саҥа аһыллыбыт идэлэргэ суоҕун кэриэтэ. Тоҕо? Туохтан толлоллоруй? Аныгы ыччат бэйэтин хаһаайынныы сананан, туох баар идэҕэ барытыгар ылсан иһэр, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсар үйэтэ кэллэ.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Артемий ГРОШЕВ (СИА) хаартыскаҕа түһэриитэ.