Тымныы муодунайдык эрээри, чараастык таҥнары бырастыы гыммат. Аныгы үйэҕэ таҥас талбыта баар эрээри, сороҕор, чараастык, эбэтэр сыыһа таҥнан кэбиһэн, ыарыыны булан ылабыт, доруобуйабытыгар оҕустарабыт.
edersaas.ru
Оттон өбүгэлэрбит, таҥас кэмчи кэмигэр, үксүгэр тириини имитэн бэйэлэрэ тигиннэхтэринэ эрэ, кыһыны туоруур кыахтаахтара. Онон сылаас таҥас кистэлэҥин баһылаабыт, аныгылыы тылынан эттэххэ, дизайнер-конструктор курдук эбиттэр. Көннөрү саҕынньах, бэргэһэ, этэрбэс эрэ буолбакка, сүһүөхтэри, атаҕы-илиини, моойу, сирэйи харыстыыр анал таҥастардаахтара. Маннык таҥастаах киһи тымныыттан куттаммат, хаарга да утуйан, хонон туруон сөп.
Тымныынан тургутуу
Уонтан тахса сыллааҕыта Хаандыгаҕа командировкаҕа бара сылдьыбыппын саныыбын. Таһырдьа тохсунньу тоһуттар тымныыта – 50-ча кыраадыс этэ. Кэлэрбитигэр таксибыт (УАЗ-ик) тута кэриэтэ оһоҕо алдьанан хаалла. Мутон саҕынньахтаах, тыс этэрбэстээх дьон аҕыйах мүнүүтэнэн ырдьаччы тоҥнубут. Төннүөххэ да баар эбит, ону: “Чурапчыга диэри тулуйуҥ!” диэн буолла. Бу санаатахха, таксист наар алдьанарын билэр эбит, өрөһөлүү кыһыҥҥы таҥас бөҕөтүн тиэнэ сылдьар. Ону кэтии буолла.
Мин атаҕым тоҥон, улахан баҕайы баата ыстааны кэттим, онтум, хата, уһун буолан, тилэхпин эмиэ бүрүйдэ. Мутон үрдүнэн халыҥ сон быраҕынным да, итиини туппат эбит. Ол үрдүнэн улахан баҕайы, бараан түүтүттэн тигиллибит тулуубу бүрүнэн баран, дьэ, ирдим. Мутон да, тыс этэрбэс да тымныыга туһата суох таҥастар эбит. Абыраллаах таҥас диэн бу бараан тириититтэн, түүтүттэн тигиллибит тулууп уонна баата ыстаан буоларын дьиҥ-чахчы итэҕэйбитим. Умса туттан олорон, тулууп иһин тыыммынан ириэрэбин. Биирдэ эмит төбөбүн өндөтөн, кылатан көрдөхпүнэ – массыына иһэ аам-даам туман буолбут, онон-манан бүтүннүү кырыа буолан хаалбыт, үрүт-үөһэ таҥнан, бугул курдук дьон лөглөһөн олороллор, тыыннара эрэ бурҕачыйар. Дьэ, дьулаан көстүү!..
Ыксаллаах түгэҥҥэ киһи организма “эконом-эрэсиимҥэ” киирэр эбит: уутун-хаарын, сылааһын харыстаан, аһыаххын да, тахсан киириэххин да баҕарбат буолан хаалаҕын.
Дьоммут тулуйууһуктар диэтилэр быһыылаах, Чурапчыга тохтообокко, быһа куораттыы турдулар. Ол курдук таһырдьааҥы курдук тымныы массыынанан уонча чаас айаннаан турабын. Тоҥ эти тиэйэр курдук тиэйэн аҕалбыттара. Мантан тугу өйдөөбүппүнүй? Сылаас, түүлээх таҥастаах киһи ханнык да тымныыттан куттаммат эбит.
Хотойдоох сон.
Сахаларга кыһыҥҥы таҥас көрүҥэ
Дьэ, өбүгэлэрбит кыһын хайдах таҥнар этилэрий? Сымнаҕас сарыыттан ис таҥас тиктэллэрэ. Тас таҥастарыгар саҕынньахтан, бэргэһэттэн, этэрбэстэн ураты хайаан да хаттык таҥастаах буолаллара. Ол курдук, атахтарыгар халыҥ ыстааны таһынан ахтаҕа диэри тирии сутуруо, сыалдьа, кээнчэ, угунньа, куллука, түү моойторук, сүүс таҥаһа, мурун сабыыта, эрбэх хаата, ытыс көхсүн хаххалыыр бэлэпчи, хабах таҥаһа, сиһи харыстыыр бааччы, бэгэччэк таҥаһа, түһүлүк диэннэри кэтэллэр эбит. Буодьулаах бэргэһэ диэн баара – ол аныгы “капюшон” курдук, сирэйи төгүрүччү харыстыыр түүлээх буолара. Дьэ, бу барыта мындыр толкуйтан, харыстабыллаах сыһыантан тахсар!
Мандар Уус суруйарынан, аҥардас атах таҥаһын 28 көрүҥэ (олооччу, тулламай, төттүк этэрбэс, түнэ баһырҕас, лэҥкирэ, күлүмэн, саппыйаан, саары чоочой, сарыы тирэҥсэ, эмчирэ, куруму, ииччикэ о.д.а.), сутуруо 5 көрүҥэ, сыалдьа 14 көрүҥэ (сыппа, истээх сыайа, сарыы сыалыйа, тураҕас түнэ, кураахтаах сыайа, чурумчу тураҕас сыайа, бадыҥкый о.д.а), сон 21 көрүҥэ (хахыр сон, сарыы сон, хомуһуол, дьогдьуурдаах суккун сон, бүүрүктээх сон, оноолоох сон, таҥалай сон, кэдьиҥэ таҥалай, бууктаах сон, хотойдоох сон, бөрө бөртөлөөх сон, кэһиэччик, о.д.а.), саҕынньах 11 көрүҥэ (огдоко, арбаҕас, баттах саҕынньах, быыһык саҕынньах, тоҕус саһыл уорҕата саҕынньах, мааны саҥыйах, быыһык саҕынньах, дьогдьуурдаах, иҥээһиннээх саҕынньах, о.д.а.), ырбаахы 6 көрүҥэ (халадаай, оноолоох, байбаралаах, сарыы, даба, туу ырбаахы), үтүлүк 8 көрүҥэ (тыс үтүлүк, тарбахтаах сарыы биристээҥки, тоҕоноххо тиийэр уһун үтүлүк, халтаҥ тирии үтүлүк, ыт үтүлүк, о.д.а.), бэргэһэ 23 көрүҥэ (чомпой, хороох, күөс, сарыы ньалака, хабах, баттах, балык тириитэ хаппаах, сааппыска, дьорбуоҥка, торҕо, тыс, муостаах, нуоҕайдаах, ньамыаскалаах, өргөстөөх, дьабака, ураһа, чаамык, куоҕас түүтэ о.д.а. бэргэһэлэр), хаттык таҥас 10 көрүҥэ (моойторук, сүүс таҥаһа, мурун сабыыта, эрбэх хаата, ытыс көхсүн хаххалыыр бэлэпчи, хабах таҥаһа, сиһи харыстыыр бааччы, бэгэччэк таҥаһа, түһүлүк), орон таҥаһын, олбох 19 көрүҥэ баара үһү.
Дьэ, хайдахтаах курдук арааһа, көрүҥэ элбэҕий! Маны барытын хантан да атыыласпакка, тириини таҥастаан, имитэн, түүлээҕи аттаран, иҥиир сабы хатан баран, илиинэн тигэн, киэргэтэн иистэниэх диэтэххэ, хайдахтаах тулууру, сыраны эрэйэр, түүннэри имик-самык уокка харах дьүккэтэ тулуйбат, ииспэрэй, бырыынчык үлэтэй!
Саха дьахтара барахсан бу маны барытын буолуохтааҕын курдук ылынан, кыайа-хото туппутун түмүгэр, норуот баччаларга тыыннаах кэллэҕэ диэн түмүккэ кэлэҕин.
Хаар-муус дойдуну иччилээбит, сылаас тыыннаабыт өбүгэлэрбит барахсаттар таҥастара-саптара, бастатан туран, тоһуттаҕас тымныыттан, күһүҥҥү-сааскы силбиктэн, курас тыалтан харыстыыр аналлааҕа. Хас биирдии кичэллик анньыллыбыт сиигэ, оһуора, киэргэлэ тымныыны тутарын таһынан, куһаҕан дьайтан харыстыыр, көмүскүүр суолталааҕа.
Санаан да көрдөххө, кырыымчык аас-туор олоххо олорор, икки хараҥаны силбээн наар үлэлээн хачыгырайар киһи баллырдаан, саба тутан, тутуу былдьаһан, сылаас эрэ буоллун диэн тигэн, оҥорон кэбиспэккэ, тоҕо ойуулаан-мандардаан, киэргэтэн, уустугурдан оҥороро буолла? Айыы тыына, айылҕаттан бэриллэр талаан, норуот кэрэҕэ тардыһыыта баар буолан, өбүгэлэрбит биһиэхэ үрдүк культураны хааллардахтара. Ол ону сыаналыах уонна киэн туттуох кэриҥнээхпит.
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru