Илья Данилович Петрову — Мастаах Уолун өрөспүүбүлүкэҕэ үгүстэр бэчээт, араадьыйа нөҥүө билбиттэрэ. Кини уоттаах сэрии толоонугар охтубут, хорсуннук сэриилэспит хоодуот буойуттар умнуллубат суолларын туһунан, чахчыларга тирэҕирэн суруйбут уочаркаларын, бэлиэтээһиннэрин биһирээбит элбэх. Оттон бэйэтэ хайдах сэриилэспитин олус дириҥэтэн элбэҕи чорбоппокко, сэмэйдик суруйталаабыта. Олоҕун, үлэтин, суруйууларын Ийэ дойдута чэлгийэ сайдарыгар анаабыта.
Убайбыт Илья Данилович 1925 сыллаахха, балаҕан ыйыгар, Бүлүүгэ, Кыргыдайтан үс көстөөх сиргэ, Нахаев Арыылааҕар күн сирин көрбүтэ. Сэрии иннинэ Дьооху оскуолатыгар бииргэ үөрэммит доҕотторуттан Дмитрий Николаевич Чемпоров (Кыргыдайга “Чернышевскай” аатынан колхуоска бэрэссэдээтэллээбитэ) маннык ахтар: «Илья олус сытыы, саҥалаах-иҥэлээх уол этэ. Оскуолаҕа тахсар истиэнэ хаһыаттарыгар үөрэнэр кыһабыт олоҕун туһунан үчүгэйи да, мөкүнү да суруйара. Хаһыаппыт араас уруһуйдаах буолара. Ону оҕолор үтүрүһэ-үтүрүһэ, былдьасыһан-тарысыһан биир тыынынан ааҕарбыт” диэн. Онтон Г.И.Чиряевтыын борохуокка көрсөн сэһэргэспитигэр, Гавриил Иосифович убайбыт Мастаах Уола диэн ааты ылыммытыттан үөрэрин, сэргээбитин эппит. Ону астынан кэпсээбитэ.
Мастаах Уолун олоҕун суола
Илья сэттискэ үөрэнэ сылдьан, 1943 сыллаахха, сэриигэ барбытын истэн эрэ хаалбыппыт. Үс сыл устата уоттаах сэрии ортотунан сылдьыбыта, өстөөх буулдьатыттан хаста да сэймэктэммитэ. Немецкэй-фашистскай халабырдьыттары утары сэриигэ Витебскэй туһаайыытынан, Польша, Белоруссия сирдэринэн сылдьыбыта. Өмүтүннэрэн саба түһүүнү, тутуһан туран тыын былдьаһыытыгар төтөлө суох ытыалаһыыны, ыстыыгынан, быһаҕынан анньыһыыны, буомба сиҥнэриитин, танканан тоҕута ытыалааһыны, үлтү тэбистэриини, хааннаах хапсыһыыны этинэн-хаанынан билбитэ, уоту ортотунан ааспыта. Ол туһунан сиһилии “Мастаах Уолун дьылҕата” диэн 1998 сыллаахха тахсыбыт кинигэттэн ааҕыаххытын сөп.
Убайбыт 1946 сыллаахха сэрииттэн аҥар атаҕа суох, кэтэҕэр снаряд таарыйбыта бэчээт буолан хаалбыт куйахалаах, ойоҕоһун оскуолак таарыйбытын тикпиттэрэ көстө сылдьар киһи эргийэн кэлээхтээбитэ. Дойдутун муҥура суох ахтыбытын бэрдиттэн, күнү-күннүктээн алааһын эйэлээх күөх халлаанын ыраас салгынын өрүһүспүттүү ыймахтыыра, сүүрбүт-көппүт хонуутугар сытан, сыллаан сэниэ ылынара. Ыраахтан ыҥырдахха, бэрт түргэнник кистии-саба халыйан тахсыбыт хараҕын уутун сотто охсоро. Саныыра буолаахтыа ээ, уот-силлиэ буурҕалаах кырыктаах сэрии кыа хаанынан устубут толоонугар, билигин аҕай аттыгар сыппыт, дьонун-сэргэтин туһунан иһирэхтик ахтыбыт буойун доҕотторо сырдык тыыннара өстөөх буулдьатыттан абалаахтык быстыбытын. Саныыра эбитэ буолуо ээ, бааһырбыт эдэркээн саллааттар тыын быһаҕаһынан тыына, кыа хаанынан уста сытан, “Ийээ” диэн бырастыылаһан, уостара ибирдээбитин. Барахсан, санаатын да аралдьытаары буолуо, аҕыйах хонукка сынньана түһээт, сааскы кустааһыҥҥа оҥостон барсыбыта. Онно Улуу Кыайыыны уһансыбыт, эйэлээх олоҕу түстэспит буойуну төрөөбүт айылҕата маанылаатаҕа, уонна бэйэтэ да баартаах булчут бэрдэ буолан, куһу, хааһы бултаан, ис-иһиттэн оҕолуу үөрэн сэгэйэн турара бу баар курдук. Уонча күн куска сылдьан олус астыммыта. Убайбыт өссө илиитигэр сүрдээҕин кыанар киһи этэ. Аты ханнык да балаһыанньаҕа тутан мииммитэ баар буолан сөхтөрөрө.
Буойуттары үйэтитэн
Кини сэрииттэн аҥар атаҕа суох, ойоҕоһо сулламмыт, II-с группалаах инбэлиит, 50-тан тахса сыл устата оройуоннары кэрийэн, барыта тоҕус кинигэни бэчээттэппитэ. Бу бэйэтэ да эмсэҕэлээн нэһиилэ сылдьар киһиэхэ, туһугар, хорсун быһыы эбээт! Ити усталаах-туоратыгар убайбыт сэриигэ сылдьыбыт, уоттаах хонууттан тыыннаах эргиллибит буойуттар тустарынан дьаныһан туран суруйара. Элбэхтэн биири холобурдаатахха, табаарыһа, Кыргыдай Алааһыттан төрүттээх Егор Осипович Терентьев туһунан маннык бичийбитэ баар: «Ленинград куорат көмүскэлигэр советскай норуот араас омуктарын кытта саха уолаттара саа-саадах тутан, өлөрү-сүтэри аахсыбакка, кыр өстөөҕү утары охсуспуттара. Кинилэр ортолоругар пулеметчик, отделение командира, сержант Егор Терентьев эмиэ баар эбит. Ладога өрүһү туоруур бириэмэлэригэр өстөөх снарядтара мууһу тоҕута түһэн, тыас-уус бөҕө буолбут. Аан бастакы сүрэхтэниитэ итинник саҕаламмыт. Атаакаҕа туран «Ураа! За Сталина!» диэн хаһыытаан эрдэҕинэ, граната кэлэн траншея таһыгар түспүт. Оскуолак 7 тииһин тоҕо солоон, уоһун хайытан ааспыт. Ону санитаркалар барахсаттар түбэһэ кэлэн, Ленинград госпиталыгар киллэрбиттэр. Егор Терентьев көмүскэспит куоратыгар хас да сыл собуокка үлэлээбит. Сэриигэ 1942 сыллаахха барар, 1949 с. алааһыгар кэлэр. Сүтэн хаалбыт Егордара үлэлээн, эмтэнэн-томтонон эргиллибит». Аҕа дойду сэриитин I степеннээх, Албан аат III степеннээх уордьаннарын, элбэх бойобуой мэтээллэр кавалердарын, пулемет отделениетын командирын, гвардия сержана Егор Осипович Терентьев туһунан итинник суруйар.
Уопсайа, Кыргыдай сириттэн 77 киһи Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбытыттан, 44 киһи эргиллибэтэх. Кинилэр көмүс уҥуохтара Белоруссия, Польша, Украина, Молдавия, Румыния, Югославия, Германия сирдэригэр көтөҕүллэн, сири кытта сир буолан симэлийэн сыттахтара. Хорсун буойуттар бука барыларын ааттарын үйэтитэр туһуттан, убайбыт “Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх”, “Үтүө умнуллубат” диэн өбүгэлэрбит бэргэн этиилэрин толордоҕо, сүдү олоҕу олорон аастаҕа. Кини чахчыларга тирэҕирэн, олох ыарын, дьолун, ситиһиилээх түгэннэрин түмэн, өр сылларга дьаныһан үлэлээбитэ, суруйбута. Кинигэлэригэр архыып дьиҥнээх матырыйаалларын хомуйан киллэрбитэ, тустаах дьону кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэспитэ болҕомтону тардар, киһини улаханнык долгутар. Күн-дьыл ааһар, ыллык суол оһор. Ол эрээри, Мастаах Уолун тэлбит суола өр кэмнэргэ дьону-сэргэни сырдыкка, кэрэҕэ, хорсуннар холобурдарыгар үөрэтэ, ыҥыра туруоҕа.
Илин ас элэмэстийдэр, кэлин ас кэрэмэстийдэр даҕаны…
Биһиги бииргэ төрөөбүттэр үһүө хаалбыппыт. Убайбыт Илья Данилович көмөтүнэн хоту Өлөөн оройуонугар баран, оскуоланы бүтэрэн үөрэхтээх, үлэһит дьон буолбуппут. Онон киниэхэ махталбыт муҥура суох улахан. Билигин бу бырааттаах балта иккиэн эбээ, эһээ буолан, илин аспыт элэмэстийэн, кэлин аспыт кэрэмэстийэн олордохпут. Убайбыт тыыннааҕа буоллар, төһөлөөх үөрүө-көтүө этэй. Дьылҕа хаан онно тиэрдибэтэҕэ хомолтолоох.
Улуустар, нэһилиэктэр олохтоохторо, аҕа көлүөнэ үтүөтүн ытыктааҥ! Үбүлүөйдээх эрэ сыллары өрүкүппэккэ, үйэ-саас тухары далааһыннаах, үчүгэй тэрээһиннэрии тиһиктээхтик тэрийэ туруҥ.
Түгэнинэн туһанан, тапталлаах убайбыт оҕолоругар, Дьокуускай Намыгар олорор Милаҕа, Кэбээйи Арыктааҕар олорор Наташаҕа, кинилэр оҕолоругар, сиэннэригэр, кэнчээри ыччаттарыгар кэнэҕэһин даҕаны аҕаларын, эһээлэрин туһунан ахтан-санаан ааһалларыгар баҕарабыт, эрэнэбит.
И.Д.Петров бииргэ төрөөбүт быраата Христофор Петров,
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Аллараа Халыма.
Балта Павлина Иванова, СӨ үтүөлээх учуутала, Бүлүү.