Өлүөхүмэҕэ командировкаҕа бара сылдьан Кыыллаах оскуолатын түмэлигэр таарыйыам диэн оскуола дириэктэрин Иннокентий Малгаровы сэрэппитим. Сарсыныгар лоп курдук сарсыарда 9 чааска дириэктэр төлөпүөннээн: “Садот Моисеевич кэлэн кэтэһэн олорор”, — диэтэ. Быстыам дуу, ойдуом дуу 85 саастаах ытыктыыр киһибин кэтэһиннэрэр табыллыбат диэн оскуолаҕа ыстанным.
Билэр-билбэт учууталбыт
Бука, бу ыстатыйам хаһыат тутуһар ирдэбилиттэн арыый туораан, оскуолатааҕы сыллары ахтар былаастаах буолара дуу… Бүгүн суруйар дьоруойум, билэр-билбэт учууталым – Садот Малгаров. Тоҕо билбэт диибиний? Кини кэпсээнэ хааһахтан хостонордуу тахсан иһэр. 10 сылга биирдэ көрсөн сэһэргэстэхпит ахсын устуоруйа, кыраайы үөрэтии, дойдубут туһунан эрэ буолбакка, кини олоххо көрүүтүн билбэтим арыллан иһэргэ дылы.
Садот Моисеевич Мэҥэ Хаҥалас II Моорук нэһилиэгиттэн төрүттээх эрээри, Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгэр олохсуйбута ырааппыт буолан, биир дойдулаахпыт, Кыыллаахха төрөөбүт курдук саныыбыт, ылынабыт. Чэ, саас-сааһынан сэһэргиим.
“Бөртөлүөт сууллубут сылыгар көспүппүт”
Бүтэйдээх ситэтэ суох 7 кылаастаах оскуолатын, салгыы Майа орто оскуолатын бүтэрээт, Саха судаарыстыбаннай университетыгар үөрэнэн биология, химия учуутала идэтин баһылаабыта. СГУ бастакы хараҥаччыларыттан биирдэстэрэ. Үөрэҕин бүтэрээт Муомаҕа, Дьокуускайга, Мэҥэ Хаҥаласка учууталынан, хомсомуол сэкирэтээринэн, тэрийээччинэн, оскуола дириэктэринэн үлэлээбитэ.
Бэрт таһаарыылаахтык үлэлии сырыттаҕына 1969 сыллаахха халлаантан этиҥ этэринии, аҕа кынна, элбэх оҕолоох Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Спиридон Васильевич Егомин кэргэнэ бөртөлүөт саахалыгар ууга былдьанар. Кэргэнин Валентина Спиридоновнаны, үс оҕотун, ийэтин Феврония Семеновна Гоголеваны, икки балтын кытта ахсыа буолан Өлүөхүмэ Кыыллааҕар көһөргө күһэллэллэр. Өлүөхүмэҕэ тиийэн учууталынан, оскуола дириэктэринэн, сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир.
50 саастаах түмэл
“Эһиилигэр 1970 сыллаахха историко-революционнай түмэли оҥорору саҕалаабытым. Уруккуттан саныыр санаабын олоххо киллэрбитим”, — диэн кэпсээнин саҕалыыр. Ити курдук эргэ оскуола интэринээтигэр дьоҕус хоско Болгария биллиилээх бэлитиичэскэй диэйэтэлэ Георгий Димитров аатынан “Мы — россияне” диэн түмэли, оскуолаҕа интернациональнай доҕордоһуу кулуубун тэрийэр. Сыыйа-баайа матырыйаалын хаҥатан, күн бүгүҥҥэ диэри таһаарыылаахтык үлэлиир. Онон кинини биология, химия учуутала идэлээҕин билбэт даҕаны буоллахтарына киһи улаханнык соһуйбат. Кыраайы үөрэтиигэ ытарчалыы ылсыбытынан уонна умсугуйан туран, бэриниилээхтик дьарыктанарынан үгүстэр историк идэлээх дии саныыллар. Түмэл кыраайы үөрэтэр аналын ааһан, аата даҕаны этэринии бүтүн Арассыыйаны хабар киэҥ ис хоһоонноох, баай матырыйааллаах.
Альбомҥа тиһиллибит ыстатыйалар
Түмэл дьоҕус хоһугар сүүһүнэн кинигэни таһынан, нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ биллэр-көстөр дьонугар аналлаах ыстатыйалары альбомҥа тиһэн иһэр эбит. Кулун тутарга 180 нүөмэрдээх альбом тиһиллэн туспа долбуурга кэчигирэһэн тураллара. 50-ча сыл тухары нэһилиэк биллиилээх дьонун барытын чуолкайдаан, чопчулаан, туох ааттаах-суоллаах, чыыннаах-хааннаах буолалларын ыйан, кинилэргэ аналлаах, сыһыаннаах тахсыбыт матырыйааллары булан үйэтиппит үтүөлээх.
Нэһилиэк биллэр дьоно
Оскуола дьоҕус түмэлигэр саха ырыатын аан маҥнай матыыпка түһэрбит, саха бастакы этнограф-композитора, музыковеда Федор Корнилов, кини төрөппүт кыыһа, Венгрия судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэлин, ЦК генеральнай сэкирэтээрин Матьяш Ракоши кэргэнэ Феодора Ракоши-Корнилова туһунан мунньуллубут. “Кинилэр олохторун кэҥэтэн көрдөрөргө матырыйаал, биирдиилээн интэриэһинэй хаартыскалара, суруктара даҕаны көстүөн сөп.
Балачча киэҥ матырыйаал Саха тыйаатырын ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотын төрүттээбит сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх худуоһунньук Георгий Михайлович Туралысов, кини аҕата Михаил Туралысов дьонун туһунан суруллубут төрүччүтэ уонна Михаил Гаврильевич тус бэйэтэ илдьэ сылдьыбыт болдьоҕо суох пааспардара даҕаны элбэҕи кэпсиир.
Олох соторутааҕыта 1912 сыллаахха Саха уобалаһын инородческай сийиэһингэр Өлүөхүмэ уокуругуттан дэлэгээтинэн кыттыбыт Кыыллаах кинээһэ Петр Прокопьевич Корнилов хаартыската көһүннэ. Кинини кытта сийиэскэ кыттыбыт Кыыллаах нэһилиэгин суруксута Софрон Афанасьевич Шараборин хаартыската уруккуттан баар. Ити курдук, сахалартан бастакынан киинэҕэ уһуллубут уонна бэйэтин тылынан ырыатын ыллаабыт Никон Семенович Табунасов хартыыната, уо.д.а. биллэр-көстөр дьоҥҥо аналлаах матырыйааллар чөкөтүлүннүлэр”, — диэн бэлиэтиир. Манна даҕатан эттэххэ, кулун тутар ыйтан Кыыллаах оскуолата урут биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьыбыт биир дойдулаахпыт, саха бастакы наркома Андрей Лаврентьевич Бахсыров аатын сүктэ. Бу бары — ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Кыыллаах Арыыттан төрүттээх дьон.
Түмэл буолан баран экспоната суох табыллыбат. Манна кыыллаахтар, даппарайдар тугунан дьарыктанан кэлбиттэрин туоһулуур былыргы малтан-салтан, иһиттэн-хомуостан саҕалаан, иллэрээ сыл оҕолор оонньуу сылдьан булбут сэлии уҥуохтарыгар тиийэ баар. “Эдэр ыччакка туһалаах диэбит матырыйаалбын барытын чугас ууран турабын” – диир. Командировкам кэмигэр Кыыллаах оскуолатыгар устуоруйаҕа аналлаах тэрээһин ыытылла турар нэдиэлэтэ этэ. Онон кылаас салайааччылара, оҕолор түмэл аанын саппаттарын бэлиэтии көрбүтүм.
Холобурга сылдьар Кыыллаах
Учууталым түмэлин кэрийэн көрдөрө сылдьан дөрүн-дөрүн “ыл, маны сырк гыннар эрэ” диир. Ол аайы төлөпүөммүн бэлэм тута сылдьар киһи сыыска-буорга түһэрбэккэ үйэтитэн иһэбин. Олортон биирдэстэринэн В.В. Никифоров-Күлүмнүүр Өлүөхүмэ улууһун Кыыллааҕар научнай-чинчийэр экспэдииссийэ кэмигэр сырыытыттан холобурдаан суруйбут суругун ойоччу уурбут. Ону истиэндэҕэ хайдах ыйаммытынан бэчээттиибин: “Пример нового быта якутов Олекминского округа (Кыллахский наслег) с жилищами русского типа, с отделенными хотонами, с значительным сельскохозяйственным инвертарем, с 2 десятинами посева на семью и 24 % грамотных лиц убеждает, что недалек такой переход к новому быту и для остальных якутов”, — диэбит. “Миигин ордук бырыһыанынан кыайбыта. Уонна маҥнайгы биэрэпискэ ол сыыппара хатыланар. Бастакытынан, олохтоох тыа сирин оҕолорун уонна элбэх оҕону үөрэппитинэн диэн ыйаллар эбит”, — диэн Садот Моисеевич чиҥэтэн биэрэр.
Икки түгэн
Тус бэйэм, Садот Моисеевиһы кытта сибээстээх икки түгэҥҥэ тохтуохпун баҕарабын. Бастакытынан, биир кэмҥэ биһиэхэ устуоруйа уруогун үөрэппитэ. Бу өйдөөтөххө, бука, үөрэх бырагырааматын куоһаран, Ленинтэн, Маркстан саҕалаан, олохтоох нэһилиэкпитигэр тиийэ киэҥ тиэмэни хабан кэпсиирэ, түмэлгэ сылдьары ирдиирэ. Оскуолатааҕы хоһооннорбун туспа блокнокка машинканан бэчээттээн тиспит этэ, оскуоланы бүтэрэрим саҕана биэрбитин өйдөбүнньүк гына уура сылдьабын.
Иккиһинэн, арааһа, үрдүкү кылааска тахсыбыппыт кэннэ ыччаты түмэл үлэтигэр сыһыарар инниттэн, аҕыйах оҕону сүүмэрдээн куруһуок ыытара, элбэҕи кэпсиирэ. Оччолорго түмэл Кыыллаах эргэ балыыһатын дьиэтигэр олохтоммут кэмэ этэ. Биир тэрээһин кэмигэр: “Мин түргэнник оскуолаҕа тахсан киириэм. Эһиги дьон кэллэҕинэ кэпсии тураарыҥ”, — диэтэ. Өр буолбата, саастаах киһи киирэн кэпсиирбитигэр көрдөстө. Учууталбыт тугу кэпсиирин син одоҥ-додоҥ өйдөөн хаалбыппытынан уҥа-хаҥас “быраҕыстыбыт”. Онтон экспонаттарга кэлэн баран сахалыы иһиттэр чопчу ааттарын ыйыппытыгар сороҕун билбэт эбиппин. Оҕотук бэйэм устуоруйа туохха, хайдах курдук туһалааҕын аан маҥнай онно өйдөөбүтүм. Билигин, ол иһит чороон, кытыйа курдук маассабайдык туттуллара буоллар билиэх этим дии саныыбын. Ол да иһин этэллэр ээ, саха үгэһиттэн, олоҕуттан-дьаһаҕыттан тэйдэ даҕаны онно сыһыаннаах тыла умнуллубутунан барар диэн. Ити эмиэ бэйэтэ туспа уруок буоллаҕа.
Түмүк оннугар
Учууталбын кытта иккис чаас кэриҥэ кэпсэтиибит былаһын тухары Садот Моисеевич атаҕар туран эрэн кэпсээтэ. Кэлин видеоҕа устарбар ыксаан олор диэн көрдөспүппэр эрэ олордо. Учууталым билиитэ – муҥура суох, таһыма – таһыччы үрдүк. СӨ култууратын, үөрэҕириитин туйгуна, улуус бочуоттаах олохтооҕо Садот Моисеевич Малгаров күн бүгүҥҥэ диэри нэһилиэк олоҕун үөрэтиигэ ити курдук туруулаһа сылдьар. Олоҕун аргыһа, “Норуоттар доҕордоһуулара” уордьан кавалера, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, улуус бочуоттаах олохтооҕо Валентина Спиридоновнаны кытта биэс оҕоҕо күн сирин көрдөрөн, 10 сиэни, 2 хос сиэни бэлэхтэттэ. Арай, биир ыра санаалаах – түмэл үлэһитэ диэн ыстаат арыллан, үйэ аҥаарын устата дьарыктаммыт дьарыгын салҕыыр эдэр, эрчимнээх киһи кэлэн дьоһуннаахтык солбуйарыгар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru