Оччоттон баччаҕа диэри киһи аймахха ымсыы санаалаах дьон баара, баар, баар буолуо даҕаны. Ким эрэ тутуллар, ким эрэ оҥорбута биллибэккэ хаалан, күлүгэр имнэнэр.
Онтуларыҥ өссө көнө сүрүннээх, чиэһинэй дьону “сэбиэскэй”, хаалынньаҥ өйдөөх-санаалаах мас акаарыларынан ааҕан, бэйэлэрэ кистии-саба араас албаһынан хорон сииллэрин “сатабыллаах саһыл саҕалааҕынан” киһиргэниэхтэрэ. “Стоять у колодца и не напиться?”, “Судаарыстыба моонньо суон”, “Куул хортуоппуй уорбут хаайыыга барар, элбэҕи апчарыйбыт көҥүлгэ хаалар”, “Киһи биирдэ олорор – бэриллэр кыаҕы таба туһаныахха” – кинилэр тутуһар суоллара.
Эбэтэр билиҥҥи үйэҕэ итинник бириинсиптэринэн салайынан олорор чахчы ордук, сөптөөх буолаарай? Ас-таҥас, ол-бу коммунальнай өҥө, эмп-том, оҕону үөрэттэрии сыаната күннэтэ ыарыы турар, оттон хамнас, биэнсийэ, босуобуйа оннуттан хамсаабат кэмигэр? Мөлүйүөнүнэн харчыны иҥэриммит киһи, биир-икки сыл баҕас олорон тахсымына? Хаайыыга да дьон олорор ини. Ол оннугар оҕолорум, сиэннэрим инникилэрин хааччыйыам дии? Өссө үчүгэйдэттэххэ, усулуобунай миэрэнэн көҥүлгэ хаалан, ыйга биирдэ кэлэн инспекцияҕа бэлиэтэниэм эрэ биитэр букатын даҕаны суут быыһыыр бириигэбэр таһааран, ууттан кураанах тахсыам дии! Ырай олоҕо!
Бу соторутааҕыта кэккэ холуобунай дьыалаларынан суут таһаарбыт уураахтарын истэ-билэ сылдьан, итинник санааларга оҕустарабын. Киһи да сонньуйар — ким туох дуоһунастааҕынан, төһө кыахтааҕынан араастаан харчы “сии” сатыыр эбит. Бириигэбэрдэр сокуоннай күүстэригэр киирэ иликтэр, онон, сууттанааччылар ааттара-суоллара ыйыллыбат. Ким хайдах накаастаммытын ааҕааччы, бэйэҥ тэҥнээн, ырытан көр.
Киин куоракка. Дьокуускай куорат федеральнай суута Ш. диэн гражданины эрдэттэн киксибит бөлөҕүнэн ураты бөдөҥ кээмэйдээх түөкүннээһиҥҥэ уонна буруйу оҥоруу түмүгэр ылыллыбыт үбү-хачыны легализациялааһыҥҥа буруйдааҕынан билиннэ. Суут быһаарбытынан, бу дуоһунастаах тойон 2012 сыллаахха О. диэн үлэһитинээн сүбэлэһэн, юридическай дьайыылары оҥорон, сокуоннайа суохтук сир ылбыт. Итинэн кини сир дьиҥнээх хаһаайыныгар улахан хоромньу оҥорбут.
Барыллааһын силиэстийэ кэмигэр Ш. буруйун билинэн, силиэстийэ уорганнарын кытары баҕа өттүнэн сөбүлэһии түһэрсэн, дьыала хаамыытыгар көмөлөспүт. Итиэннэ суукка дьыалатын ураты бэрээдэгинэн көрөргө хадатаайыстыба түһэрбит. Суут уурааҕынан, Ш. 3 сыл 6 ыйга уопсай режимнээх холуонньаҕа көҥүлэ быһыллыбыт.
Өссө биир ситинник түөкүннээһин дьыалатыгар атырдьах ыйын 18 күнүгэр бириигэбэр таҕыста. Суут быһаарбытынан, “ЯТЭК” ААУо үлэһитэ М. эмиэ 2012 сыллаахха сулууспатын балаһыанньатынан туһанан, “Г” өрөмүөн-тутуу тэрилтэтин харчытын хорон сии сылдьыбыт. Суут мунньаҕын кэмигэр М. буруйун билиммэтэх, ол эрэн, барыта дакаастаммыт. Эмиэ 3 сылга уопсай режимнээх холуонньаҕа көҥүлэ быһыллыбыт.
Эмиэ сити ыстатыйанан, ол эбэтэр, эрдэттэн киксибит бөлөҕүнэн ураты бөдөҥ кээмэйдээх түөкүннээһиҥҥэ «Якутское управление гидрометеорологии и мониторинга окружающей среды» тэрилтэ үлэһитэ сууттанна. Суут быһаарбытынан, бу дьахтар атын үлэһиттэри кытары куомуннаһан, тэрилтэлэрин расчетнай счетуттан үтүмэн үбү-харчыны уорбуттар. Ол курдук, 2013 сыл от ыйыгар кини начальнигын илии баттааһынын үтүктэн, өҥөлөрү толоруу туһунан фиктивнэй дуогабардарга илии баттаабыт, тэридтэ бэчээтин туруорбут. Ити сымыйа докумуоннарга олоҕуран, «Якутское УГМС» тэрилтэ харчытыттан 2 мөл. 812 тыһ. тахса суумалаах харчыны уорбуттар.
Буруйданааччы барыллааһын силиэстийэ кэмигэр борокуруору кытта суут иннинээҕи сөбүлэһии түһэрсэн, буруйу арыйыыга көмөлөспүт, куомуннаахтарын ыйан биэрбит. Суут бириигэбэринэн, бу түөкүн дьахтар 4 сылга көҥүлэ быһыллара усулуобунайынан ааҕыллан, 3 сылга тургутар болдьоххо ууруллубут.
Суут ити бөлөх өссө биир кыттыылааҕар, Владимирскай уобалас олохтооҕор, таһаарбыт бириигэбэринэн, бу киһи 2 сыл 7 ыйга кытаанах режимнээх холуонньаҕа көҥүлэ быһыллыбыт. Онтон атыттар дьыалалара билигин суукка көрүллэ сылдьаллар.
Уус Алдаҥҥа. Оройуон суута быһаарбытынан, улуустааҕы “Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолорго аналлаах социальнай-реабилитациялыыр киин” дириэктэрэ С. бу дьыл олунньу 5-тэн 19-гар диэри кэм иһигэр сулууспа массыынатын өрөүмүөнүгэр бүддьүөттэн көрүллүбүт 95 тыһ. солк. харчыны иҥэриммит. Ити харчыны бэйэтин тус кирэдьиитин сабаары, дуоһунаһынан туһанан, массыына өрөмүөнүн чааһынай предприниматель оҥорорун курдук сымыйа докумуон толорон, уорбут. Суут уурааҕынан, бу дьахтар РФ Холуобунай кодексатын 160-с ыст. 3-с чааһынан (үбү-харчыны иҥэринии, итэҕэстэтии) буруйдааҕынан билиниллэн, 2 сыл 6 ыйга көҥүлэ быһыллара усулуобунайынан ааҕыллан, 1 сыл 6 ыйга тургутар болдьоххо ууруллубут уонна 5000 солк. сууммалаах ыстараап төлүөхтээх.
Кэбээйигэ. Эмиэ оруобуна ити ыстатыйанан Кэбээйи улууһун “Оҕо айар киинин” дириэктэрэ сууттанна. Суут быһаарбытынан, И. диэн гражданка 2013 сыл сэтинньи уонна ахсынньы ыйдарыгар сулууспатын балаһыанньатынан туһанан, бэйэтигэр, дириэктэр быһыытынан бириэмийэ аныыр туһунан бирикээстэри таһаарбыт, итинэн 230 тыһ.солк. тахса суумманы иҥэриммит. Буруйун толору билиммит. Суут уурааҕынан, бу дьахтар 2 сыл 6 ыйга көҥүлэ быһыллара усулуобунайынан ааҕыллан, 2 сыл тургутар болдьоххо ууруллубут.
Бүлүүгэ. Суут Кыадаҥда оскуолатын кылаабынай буҕаалтырыгар эмиэ “Түөкүннээһин” ыстатыйанан бириигэбэр таһаарда. Бу дьахтар оскуола дириэктэрин электроннай илии баттааһынын туттан, 2014 сыл атырдьах ыйын 1 күнүттэн 2015 сыл сэтинньи 24 күнүгэр диэри кэмҥэ “Бүлүү улууһа” МТ дьаһалтата учредитель быһыытынан биэрбит харчытыттан бэйэтин счетугар ыыта олорбут. Уопсайа 2 909 323, 70 солк. уорбут.
Сууттанааччы буруйун толору билиммит, кэмсиммит. Суут накаастабыл миэрэни аныырыгар, сымнатар өрүттэр быһыытынан, буруйун билиммитин, сууттана сылдьыбатаҕын, үс кыра оҕолооҕун учуоттаабыт. Уонна буруйдааҕынан билинэн, 6 сылга көҥүлэ быһылларын усулуобунайынан ааҕан, 4 сыл 8 ыйга тургутар болдьоххо уурбут. Маны таһынан, эмсэҕэлээбит өрүт, ол эбэтэр, оскуола гражданскай ирдэбилин толору өйөөн, ити уорбут харчытын бүтүннүү төлүүрүгэр уурбут.
Мирнэйгэ суотабай төлөпүөннэри атыылыыр маҕаһыын атыылааччыта куомуннааҕын кытта сууттаннылар. Суут быһаарбытынан, Ч. диэн гражданка 2015 сыл муус устар ыйыттан атырдьах ыйыгар диэри кэмҥэ суотабай сибээс маҕаһыыныгар атыылааччы-консультанынан үлэлии сылдьан, уопсайа 568 тыһ. солк. кэриҥэ сууммалаах төлөпүөннэри уонна харчыны уорбут.
Ол уорбутун биллэримээри, Т.диэн билэр киһитин түүн харчыны уоран баран, салону уоттууругар тылын ылыннарбыт. 2015 сыл атырдьах ыйын 17 күнүн түүнүгэр Т. салоҥҥа кэлэн, түннүгү алдьатан киирэн, каассаттан 493 тыһ. солк. уорбут уонна уоттаан кэбиспит.
Суут Ч.-ны хас да ыстатыйанан буруйдааҕынан билинэн, 5 сылга көҥүлэ быһылларын усулуобунайынан ааҕан, 5 сылга тургутар болдьоххо, онтон Т.-вы 4 сылга көҥүлэ быһылларын усулуобунайынан ааҕан, 5 сылга тургутар болдьоххо уурбут. Маны таһынан, эмсэҕэлээбит өрүккэ оҥорбут 2 мөл. солк. тахса суумалаах материальнай хоромньуларын төлүөхтээхтэр.
Вера МАКАРОВА