Соторутааҕыта Үөһээ Халыма улууһун олохтооҕуттан (хомойуох иһин аатын суруйбатах) биһиэхэ «Айгыраабыт хаһаайыстыба» диэн төбөлөөх сурук киирдэ.
edersaas.ru.
«Айгыраабыт хаһаайыстыба»
2019 с. улуустааҕы тыа хаhаайыстыбатын управлениетын былаанынан Үөhээ Халыма нэhилиэгэр «Халыма» кэпэрэтиип тэриллибитэ. Кэпэрэтиип 100 ынаҕы, 100 сылгыны иитиэхтээҕэ, балыктааһыны тэрийиэхтээҕэ, урут 200 сүөhү турбут таас хотону чөлүгэр түhэриэхтээҕэ. Дьэ бу былаан олоххо киириитэ хара бастакыттан табыллыбатаҕа. Кыһыҥҥы суолу баттаһан, Амматтан 50 бургунаһы муус устар 30 күнүгэр аҕалбыттара. Ол эрээри, от суох буолан, уһун айаны айаннаан кэлбит сүөһүлэр үс хонукка аҥаардас уунан турбуттара. Ити күннэргэ утуу-субуу алта бургунас төрөөбүтэ. Оту уон көстөөх Арыылаахтан таспыттара, кэлин нэhилиэк сылгы иитэр бааһынай хаhаайыстыбатыттан икки оту атыыласпыттара. Киhи сөҕөрө баар, ТХУ салалтата сүөhү аҕаларыгар нэһилиэккэ төһө от баарын, төһө ордор кыахтааҕын туhунан ыйыталаспатах. Күөххэ үктэниэххэ диэри аҕыс бургунас өлбүтэ, өссө биири сүөhү кэйэн эчэппитин иһин өлөрбүттэрэ. От ыйын 20 күнүгэр диэри кэпэрэтиип дьоно окко киирбэтэхтэрэ, үксүн арыгылаан. Инньэ гынан, улуус баhылыгын дьаhалынан кэпэрэтиип салайааччыта уһуллубута, ТХУ начаалынньыга Николай Андреев баҕа өттүнэн үлэтиттэн уурайбыта. Кини оннугар экэнэмиис үөрэхтээх Виталий Дьячков анаммыта.
Сайын ортото кэпэрэтиип салайааччытын көрдөөһүн буолбута. Хаhыакка биллэрии биэрбиттэригэр, Бахрулло диэн таджик омук киһитэ тылланан, сайыны быhа үрүҥ илгэ быйаҥын сомсон баран, күhүҥҥү тымныылар түспүттэригэр, куотан хаалбыта. ТХУ саҥа начаалынньыга Виталий Дьячков улуустан бэриллибит харчыга оттуур дьону булбакка, бэйэтэ оттоон сордонон, саҥа «ДТ» уонна «МТЗ» тыраахтардар баалларын үрдүнэн, былаанын 40% эрэ толорбута. Салайааччыта суох хаалбыт кэпэрэтиип икки ый ТХУ салайыытыгар сылдьыбыта, онтон Арыылаахтан төрүттээх О.И.Слепцов анаммыта. Саҥа салайааччы төhө да кыhаммытын иhин, сүөhү ырыганныырын тохтотор кыаҕа суоҕа. Олунньуга Бырабыыталыстыба отчуотугар кэлбит дьон кэпэрэтиип хотонугар сылдьан баран «Сүөһүлэр туруктара ортоһуор эбит» диэн нэhилиэк дьонун уоскуппуттара. Кинилэр барааттарын кытта нэдиэлэ иhигэр үс ынах охтубута. Эдэр салайааччы эрчимнээхтик хамсанан, Арыылаахтан уонна Дьокуускай эргинтэн от, Магадаантан сенаж аҕалтарбыта. Күhүн Дьячков (оччолорго ТХУ салайааччыта) оттообут отун аҕалбыттара, күөх сайын диэни көрбөтөх дьон оттообутун курдук этэ. Ынахтар эрэйдээхтэр тута холлон барбыттара… Кыстык устата 18 ынах, 16 тыһаҕас көнньүнэн өллө. Былырыын кэлбит төп-төгүрүк 50 симменталь бургунастан 23 эрэ хаалла.
«Күүркэтэр сатаммат»
Биһиги бу сурук төһө оруннааҕын билээри, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр ыыппыппытыгар, Сүөһүнү иитиигэ уонна племенной кэтэбилгэ департамент салайааччыта Артем Александров маннык хардарда:
– Үөһээ Халыма олохтоохторо Бырабыыталыстыба отчуотугар сопхуос саҕана 1 800 сүөһүлээх этибит, ол эстэн, үүппүт-эппит суох буолла, дьиҥинэн, биһиэхэ сүөһү иитиллэр кыахтаах диэн туруорсубуттара. Ол иһин, 2017 сыл бүтүүтэ, хотугу улуустарга сүөһү-сылгы ахсаанын чөлүгэр түһэрии бырайыагынан, сопхуос эргэ хотонун сөргүтэн, 50 ынаҕы атыылаһан аҕалан, астыыр сыаҕы тэрийэн, улууһу сибиэһэй үүтүнэн хааччыйарга былааннаммыт үлэ саҕаламмыта. Ахсынньы 18 күнүгэр миниистири солбуйааччы Николай Афанасьевка ыытыллыбыт Үөһээ Халыма улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Леонид Лысенко, ТХУ начаалынньыга Николай Андреев кыттыылаах мунньах түмүгүнэн, хотону чөлүгэр түһэрии бырайыагын оҥорор, хаһаайыстыбалартан сүөһү атыылаһан, кыһыҥҥы суолунан миэстэҕэ тиэрдэр сорук турбута.
2019 сыл кыһыныгар Иван Чукров бэрэссэдээтэллээх «Халыма» кэпэрэтиип тэриллэн, Амма улууһун «Илгэ» уонна «Бөтүҥ» кэпэрэтииптэриттэн 50 тыһы тиҥэһэни, икки атыыр оҕуһу атыылаһан, ол ороскуотун 50%-ын улуус уйунан, тиэйиитин ороскуотун 90 %-ын министиэристибэ толуйан, Үөһээ Халымаҕа илдьибитэ.
Муус устар 1 күнүгэр миниистир Александр Атласовка улуус баһылыга Анастасия Яхонтова уонна Иван Чукров кыттыылаах мунньах буолбута. Бу мунньах түмүгүнэн, улуус «Туймаада» ҮАПК-тан кирэдьиит ылар үлэни тэрийэргэ, министиэристибэ Сүөһүнү иитиигэ уонна племенной кэтэбилгэ департамена хотон өрөмүөнүн бырайыагын оҥорорго эбээһинэстэммиттэрэ. Кэпэрэтиип сүөһү атыыласпыт харчытын 50%-ын уонна хотону оҥоруу үбүн «Туймаадаттан» иэс ылар үлэтин саҕалаабыта эрээри, улуус дьаһалтатын кытары толук ууруллар эбийиэктэри кыайан быһаарбакка, хамыыһыйа көрүүтүн ааспатаҕа. Ол түмүгэр, бырайыак оҥоһуллубатаҕа, тутуу матырыйаала атыылаһыллыбатаҕа. Ити барыта түмүллэн ТХУ уонна кэпэрэтиип салайааччылара уурайан барыыларыгар, кыстыкка бэлэмэ суох киириигэ, мөлтөх оттон сүөһү охтуутугар тириэрдибитэ.
Маннык балаһыанньа үөскүүрүн кытта, 2019 сыл ахсынньытыгар миниистири солбуйааччы Николай Афанасьевка Ил Түмэн олохтоох салайыныыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников, Орто Халыма улууһун баһылыга Евгений Слепцов кыттыылаах мунньах ыҥырыллан, кэпэрэтиип сүөһүтүн Орто Халымаҕа биэрии боппуруоһа көтөҕүллүбүтэ. Дьокутаат Василий Местников, биһиги департамеммытыттан Алексей Жирков Үөһээ Халымаҕа тиийэн, улуус дьаһалтатын мунньаҕар сүөһүнү Орто Халымаҕа көһөрүүнү үөрэтэр, кэпэрэтиипкэ саҥа салайааччыны булар уо.д.а боппуруостары көрбүттэрэ. Сүөһү ырыганнааһынын көннөрөр туһуттан Орто Халыматтан 20 туонна от кэлин төлүүр болдьоххо тиэрдиллибитэ. Түгэнинэн туһанан, ити иһин бу улуус баһылыга Евгений Слепцовка махтанабыт.
Билигин Үөһээ Халыматааҕы ТХУ салалтата бигэргэтэринэн, «Халыма» кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлинэн Олег Слепцов үлэлии сылдьар. Ыарахан кыстыгы туораан, 51 сүөһү, ол иһигэр 33 ынах күөххэ үктэнэн эрэллэр. Туруктара орто, саппааска аҕыс туонна от, уон туонна сенаж, үс туонна сүмэһиннээх аһылык баар. Сыл саҕаланыаҕыттан биир ынахтан ортотунан 800 киилэ үүт ыанна, пиэрмэҕэ биир ыанньыксыты таһынан биир сүөһү көрөөччү үлэлииллэр. Ыам ыйын 27 күнүгэр сайылыкка көһүөхтээхтэр.
Тыа хаһаайыстыбатыгар чэпчэки кыстык диэн суоҕун кэриэтэ. Сүөһү-сылгы ахсаанын энчирэппэт туһуттан оту уонна эбии аһылыгы тиэйиигэ сыллата үтүмэн үп көрүллэр. Ааһан эрэр кыстыкка 12 улууска 48 мөл. солк. суумалаах тиэйэр-таһар үлэ 100%-ын толуйуу Бэрээдэгэ оҥоһуллан бигэргэниигэ баран эрэр. Ити иһигэр Үөһээ Халымаҕа тиэрдиллибит 94 т дороххой аһылыкка 2 мөл. 380 тыһ. солкуобай ааҕылынна. Билигин улуус дьаһалтатын, ТХУ уонна «Халыма» кэпэрэтиип иннигэр быһаарыылаах кэм турар: күөх сайын начаас ааһыа, кыстыкка киирии түбүгэ саҕаланыа. Онон, элбэх үлэ, ол иһигэр сүөһү кыстыыр аһын-үөлүн хааччыйар, эмтиир-сэрэтэр дьаһаллары тэрийэр, хотону сөргүтэр, иэһи-күүһү төлөһөргө былааннаахтык үлэлиир ирдэнэр. Итиэннэ хороҕор муостааҕы ииттэн, сибиэһэй үүтүнэн-этинэн хааччынабыт дуу эбэтэр тастан кэлэр аһы-үөлү манаан олоробут дуу диэн ыйытыыга быһаарыныы ылыллыахтаах. Олоххо барыта санаа хоту буолбат, кыаллыбат-сатаммат диэн эмиэ баар. Үөскээбит быһыыны-майгыны күүркэтэн, араас сураҕы тарҕатары тохтотон, бэйэ-бэйэни харыстаһан, баар кыһалҕалары саба түһэн быһаардахпытына табыллар».
Түмүк оннугар
Бу матырыйаалы бэлэмнээри, Үөhээ Халымаҕа олорор уонна ити улууска сыһыаннаах дьону кытары кэпсэтэ сылдьыбыппар, кэпэрэтиип салайааччытын кэлии киһи диэн туоратыыттан итинник быһыы тахсыбытын курдук этэллэр. Үлэлии тиийбит киһи олохтоохтору кытары биир тылы булбатаҕына, анарааҥылар тастан көрөөччү эрэ буоллахтарына, хайа да бэйэлээх үчүгэй саҕалааһын хобдох түмүктэнэрэ өйдөнөр. Ол эрээри, нэһилиэккэ үлэни-хамнаһы тэрийэргэ, каадыры сүүмэрдииргэ эппиэттээх олохтоох дьаһалта диэн баар эбээт! Былырыын муниципальнай тэриллиилэр сэбиэттэрин сийиэһигэр Айсен Николаев баһылыктарга туһаайан маннык эппитин санатабын:
– Эһиги норуотунан талыллыбыт, дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас сылдьар итиэннэ миэстэҕэ эппиэтинэһи сүгэр былаас уоргана буолаҕыт. Уопсастыбаҕа, биисинэскэ тирэҕирбэккэ, бүддьүөт харчытыгар эрэ найыланыы сайдыыга тиэрдибэт. Онон үлэҕэ сыһыаны уларытан, эппиэтинэс үрдүк кирбиитин ылынан, нэһилиэнньэ олоҕо туруктаах буоларын ситиһэргэ үлэлиэхтээххит.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.