Ааспыт нэдиэлэҕэ Өлөөн улууһугар ниобий баайдаах сири туһаҕа таһаарыахтаах «Восток Инжиниринг» ХЭУо бэрэстэбиитэллэрэ Хаҥалас улууһун Хачыкаат олохтоохторун кытта көрсөн кэпсэттилэр.
Александр ТАРАСОВ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Манна биири өйдүөххэ наада. Бу уопсастыбаннай истии буолбатах, «Восток Инжиниринг» хампаанньа салгыы туох үлэни ыыта, тэрийэ сылдьарын билиһиннэрии. Санатар буоллахха, 2015-2016 сылларга Томтордооҕу баайдаах сиргэ геологическай чинчийии ыытыллан түмүктэннэ. 2017-2018 сылларга руданы хостуур бырайыагы бэлэмнээһин, техническэй үлэни ыытыы буолар. Бу икки боппуруоска Уопсастыбаннай истии буолуоҕа.
Томтор Таас историята
Томтордооҕу сэдэх баайдаах сири Ленинград геолога Эдуард Эрлих 1959 сыллаахха арыйбыта. Ол эрээри, Арктика геологиятын научнай-чинчийэр институт (НИИГА) геофизиктара 1958 сыллаахха ити сир айылҕатыгар ураннаах торий радиацията баарын быһаарбыттара. 1966 уонна 1980 сылларга Арктика геологиятын научнай-чинчийэр институт уонна Амакинкатааҕы экспедиция геологическай чинчийии ыыппыттара. Баайдаах сир иэнэ 30 да 30 км. Сэдэхтик көстөр скандий, иттрий, самарий, европий, тербий диэн элеменнэри сэргэ ниобий, цирконий, тантал, бериллий курдук олус сэдэхтик көстөр металлар бааллара биллибит. Геологтар ниобийы уонна скандийы XXI үйэ металынан буолуо диэн уот харахха эппиттэр. Барыта былаан быһыытынан бардаҕына, 2020 сылга Томтордооҕу ниобий баайдаах сир туһаҕа тахсыаҕа.
Манна баар сэдэх элеменнэрдээх уонна металлардаах руда радиациялааҕын туһунан 1990 сыллаахха ахсынньы 13 күнүгэр Өҥнөөх металлургия министиэристибэтин института быһаарбыт. Уран уонна торий анаалыстарын быһаарарга 39 боруоба ылыллыбыт (эколог Иван Бурцев суруйуутуттан).
Нэһилиэнньэҕэ билиһиннэрииттэн
Олохтоохторго сүрүн иһитиннэриини «Восток Инжиниринг» ХЭУо управляющай дириэктэрэ Сергей Сергиенко оҥордо. Кини бастаан Өлөөн улууһугар баар Томтордооҕу ниобий баайдаах сир ураты сир буоларын туһунан кэпсээтэ. «Тоҕо Томтордооҕу руда радиациялааҕый? Баларга уран уонна торий диэн радиациялаах элеменнэр бааллар. Рудаҕа уран 0,005 % баар. Бу олус кыра. Торий 0,13 % баар. Бу кэлиҥҥи дааннайдар. Томтордооҕу былаһааккаҕа төһө саппаас баарын быһаарар геологическай чинчийии түмүктэннэ. Бүтүн Арассыыйатааҕы минеральнай сырье института рудаҕа төһө туһалаах металлар баалларын чинчийэр уонна радиация төһө баарын быһаарар. Геологическай чинчийии кэмигэр учаастакка 16-20 микрорентген-чааска диэри этэ. Бу айылҕаҕа баар фоҥҥа тэҥнэһэр.
Салгыы ыытыллар түһүмэххэ анал хамыыһыйа геологическай чинчийии матырыйаалларынан төһө саппаас сытарын чуолкайдыа, хайдах хостонуллар технологиятын быһаарыа. 2018 сыл саҥатыттан Томтордооҕу баайдаах сири туһаҕа таһаарыы бырайыага оҥоһуллуоҕа. Бу докумуон экологическай куттал суох буолуутугар бэрэбиэркэни ааһыаҕа. Итини тэҥэ, Уопсастыбаннай истии ыытыллыаҕа.
2019 сылга бырайыагы олоххо киллэриигэ бэлэмнэнии саҕаланыаҕа. Ол курдук, Томтордооҕу учаастакка вахтовай бөһүөлэги тутуохпут. Руданы хостооһун 2019 сыл кыһыныттан 2020 сылга диэри барыаҕа. Хостонуллубут руданы учаастактан быһалыы кыһыҥҥы суолунан Өлүөнэ өрүс үрдүгэр анал ыскылааттарга харайыахпыт. Саас уу суолунан анал суудуналарынан Хачыкаакка баар анал бириистэҥҥэ аҕалан, салгыы Күөрдэмнээҕи станцияҕа тиэрдэн, поеһынан аадырыстаммыт сиригэр утаарыахпыт. Хачыкаат аттыгар Өлүөнэ өрүс биэрэгэр (Мохсоҕоллоох утары) баар сиргэ анал ыскылаат уонна бириистэн тутуллара былааннаныллар. Руда анал кэнтиэйнэрдэргэ угуллан тиэйиллэр. Техническэй өттүнэн ханан да руда быычылыа суоҕа», — диэн Сергей Леонидович билиһиннэрдэ.
Олохтоохтор утаралларын биллэрдилэр
Олохтоохтор уонна үксүн Ил Түмэн дьокутааттара тустаах хампаанньа бэрэстэбиитэлигэр араас хабааннаах ыйытыылары биэрдилэр. Олору барытын эридьиэстиир хайдах да кыаллыбат. Маҥнай этиллибитинэн, руданы «Биг-Бэг» диэн кэнтиэйнэргэ уган тиэйиэхтээх этилэр. Маны үгүс киһи соччо-бачча сөбүлээбэтин биллэрдэ. Судургутук
этэр буоллахха, сымнаҕас кэнтиэйнэр алдьаныан сөп эбит. «Восток Инжиниринг» ХЭУо управляющай дириэктэрэ Сергей Сергиенкоттан мунньах кэнниттэн итини ыйыппыппар:
— «Биг-Бэг» кэнтиэйнэри хайаан да туһанабыт диэн быһаарыы ылылла илик. Атыны да сакаастаан туһанар кыахтаахпыт. Манна даҕатан этэр буоллахха, билигин руданы хостуур бырайыак оҥоһулла илик. Аны туран, тиэйии маршрута эмиэ чуолкайдана илик. Биһиги үөрэтэн көрүүбүтүнэн, Хачыкаатынан кэнтиэйнэрдэри аһардарбыт быдан табыгастаах. Мирнэй маршрута бары өттүнэн ыарахан. Томтордооҕу учаастактан тимир көлөлөрүнэн 2000-тан тахса км сири тиэйэр уустук боппуруос. Ол гынан баран, ити маршрутунан айаннаан барытын көрүөм-истиэм», — диэн эппиэттээтэ.
Мунньахха Хачыкаат олохтоохторо кинилэр сирдэринэн-уоттарынан ниобийдаах руданы тиэйии оҥоһулларын утаралларын аһаҕастык эттилэр. Ол эбэтэр, төһө даҕаны экологическай өттүнэн сэрэхтээхтик тиэллиэ диэн эппиттэрин үрдүнэн.
Ол гынан баран, нэһилиэнньэ 100% утарар диир эмиэ сыыһа. «Восток Инжиниринг» ХЭУо управляющай дириэктэрэ Сергей Сергиенко руданы тиэйиигэ олохтоохтору үлэлэтэр санаалаахтарын аһаҕастык эттэ. Ол курдук, крановщик, стропальщик уонна суоппар идэлээхтэр наадалар эбит. Нэһилиэнньэ тоҕо 100 % утарбат диибиний? Мунньах кэмигэр киирэр-тахсар хас даҕаны дьонтон ыйыталаспыппар, үксүлэрэ соччо-бачча утарбаттарын биллэрдилэр. Холобур, Хачыкаат олохтооҕо Николай Васильев үлэтэ суох сылдьар дьон олус элбэҕин, онтон сылтаан элбэх дьиэ иччитэх турарын уонна бары үлэ көрдөөн Покровскайга уонна Дьокуускайга киирэллэрин эттэ.
Өлөөннөр туруорсуулара
2015 сыллаахха тохсунньу 20 күнүгэр Өлөөн сэлиэнньэтигэр Уопсастыбаннай истии буолбута. Онно олохтоохтор, сэдэх диэн аатырар сир аннынааҕы баайбыт үөһэ тахсар күнүгэр куһаҕаннык дьайбатын туһугар сөптөөхтүк дьаһанан үлэлииллэригэр көрдөспүттэрэ. Ити баайдаах сири туһаҕа таһаарыы олохтоохтор доруобуйаларыгар, айылҕаларыгар охсууну аҕалыа суохтааҕын кытаанахтык ирдээбиттэрэ.
Түмүк оҥорор эрдэ. Тоҕо диэтэххэ, сөптөөх бырайыак оҥоһулла илик. Өлөөн олохтоохторо Томтордооҕу баайдаах сири туһаҕа таһаарары улаханнык утарсыбаттар. Бырамыысыланнас улууска сайдыыны аҕалыа диэн санаалаах олороллор. Саамай сүрүнэ, дьон олоҕор, доруобуйатыгар кыһамньылаахтык сыһыаннаһан, «Бураннай» учаастакка баар сэдэх металлары бары ирдэбилгэ олоҕуран туһаҕа таһааралларыгар эппиттэрэ. Ону кэм-кэрдии көрдөрөн иһиэҕэ.
Ыспыраапка
2014 сыл кулун тутар 20 күнүгэр «Бураннай» учаастакка аукцион биллэриллибитэ. Ыам ыйын 25 күнүгэр «Восток Инжиниринг» ХЭУо 1,052 млрд солк. төлөөн, аукциоҥҥа кыайбыта. Бу тэрилтэ «ТриАрк Майнинг» ХЭУо аччыгый хампаанньата буолар. Оттон «ТриАрк Майнинг» «Российские технологии» корпорация уонна «ИСТ» хампаанньа (Инвестиции, Строительство, Технологии) бөлөҕүн кыттыгас тэрилтэлэрэ.
«ТриАрк Майнинг» ХЭУо 50%+1 аахсыйатын «ИСТ» бас билэр, салайааччы А.Н.Несис. Александр Несис Санкт-Петербуртан төрүттээх, бизнеһэ аан дойду үрдүнэн сайдар. Израильга кытта баар.
Анал технологияны туһаналлара буоллар
Анатолий Чомчоев, биллиилээх эколог:
— Томтордооҕу ниобий баайдаах сири туһаҕа таһаарыы быһаарыллан турар. Сөптөөх технологияны тутуһан, айылҕаны сүһүрдүү тахсыбатын уонна, саамай сүрүнэ, нэһилиэнньэ доруобуйатыгар охсуута суох буоларын төһө баҕарар ситиһиэххэ сөп. Аан дойду үрдүнэн сэдэх металлары, элеменнэри хостуурга аналлаах технология баар. Судургутук быһаарар буоллахха, учаастакка руданы үрдүттэн хостоон, радиацияны анал ньыманан суох оҥорон уматаллар. Наадалаах сэдэх дэниллэр элеменнэри уонна металлары барытын тус-туһунан арааран ылаллар. Ол эрээри, бу технология олус сыаналаах. Маны билигин Саха сиригэр «Сарыылаах-Сурьма» тэрилтэ эрэ туһанар. Бу технология баарын «Восток Инжиниринг» ХЭУо салалтата үчүгэйдик билэр. Ол гынан баран, бу маны туһаныан баҕарбаттара өйдөммөт. Тоҕо диэтэххэ, сиринэн, уунан тиэйии ороскуота быдан кыра. Дьиҥэр, нэһилиэнньэ доруобуйата инники күөҥҥэ туруохтаах этэ буоллаҕа.
Академик Ларионов этиитэ
Наукаҕа тумус туттар академикпыт Владимир Ларионов 2003 сыллаахха Томтордооҕу сэдэх баайдаах сири туһаҕа таһаарыыга үөһэ этиллибит технология туһаныллыахтааҕын ыйбыт (плазменно-водородный реактор с использованием тепловых камер селективного для каждого металла с получением порошков высокой чистоты по каждому элементу).
Бу технологияны туһаннахха, радиоактивнай тобохтору көмүү ирдэниллибэт уонна радиациялаах элеменнэри араарыы кэнниттэн учаастакка радиация фоновай көрдөрүүтэ нуормаҕа эппиэттиир буолар эбит.
Бу технологияны тоҕо туһанар санаалара суоҕун тустаах тэрилтэттэн эрэдээксийэ ыйытыаҕа.