4 тыһыынча 965 кинигэлээх Галина Арылахова

Бөлөххө киир:

Ааспыт олох устуоруйатын кэпсиир, көрдөрөр мусуойдарынан, комплекстарынан, түмэллэринэн уо.д.а. кэрэ-бэлиэ сирдэринэн баай улуустартан биирдэстэринэн ытык Таатта улууһа буолар.
Таатта улууһугар кэлбит киһи аны Дьохсоҕон нэһилиэгэр баар Галина Арылахова тэрийбит түмэлигэр ыалдьыттыан сөп. Дьохсоҕоҥҥо Галина Арылахова бэйэтэ тэрийбит түмэлигэр сылдьан, ааспыт үйэ саҥатыттан саҕалаан, бэрт сэдэх кинигэлэри илиитигэр ылан көрөр, билбэтэҕин билэр.

edersaas.ru

Айантан – кинигэ кэһиилээх

Галина Арылахова аҕата Егор Иванович Васильев – нуучча тылын учуутала, Сиэллээх оскуолатын бастакы оҥкулун оҥорсубут, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит, элбэх үөрэхтээҕи таһаарбыт буойун-учуутал этэ. Кини оччотооҕу үөрэхтээх киһи сиэринэн, ХIХ үйэ 30-с сылларыттан саҕалаан, олус элбэх кинигэни мунньан, баай бибилэтиэкэни хаалларбыт. Кини 1963 сыллаахха, кыыһа Галя 3 саастааҕар күн сириттэн күрэммит. Кыысчаан ийэтэ кэпсииринэн, Егор Иванович иниспиэктэр, салайааччы буолан, наар куоратынан, Томпонон сылдьара. Ол айаннартан кинигэ эрэ тутуурдаах кэлэр, хамнаһын барытын кинигэҕэ барыыр эбит.
Егор Иванович олоҕун бүтэһик күннэригэр кэргэнигэр Мария Поликарповнаҕа: “Кыыһым үөрэхтээх киһи буолуо, мин баайым — кинигэлэрим, муспут кинигэлэрбин кини туттуо, туһаныа, кимиэхэ да уларсыбакка, биэрбэккэ, хараҕын харатын курдук харыстаан уура сылдьаар. Баайбын кыыспар аныыбын” — диэн кэриэһин эппит. Онтон ыла аҕатын кинигэлэрэ өр сылларга аналлаах улахан кинигэ ыскаабыгар хатанан турбуттар.

Кинигэлэр бэйэлэрин кэмнэрин күүппүттэр

Галя кыыска: “Бу ыскаапка эн баайын баар”, — дииллэрэ. Онуоха кыыс баай диэн тугун наһаа билиэн баҕарара. Төрдүс дуу, бэһис дуу кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, арай, биир киэһэ ыскаапка баар баайдара арыллар буолбут. Онно көрбүтэ, ыскаапка үөһэттэн аллараана тиийэ тобус-толору кинигэлэр кэчигирэһэн тураллар эбит. Галина соһуйан “сык” гына түспүтүн уонна “Баай диэннэрэ кинигэлэр эбит дуу?” диэн муодарҕаабытын өйдүүр.
Кыыс аҕата муспут бараммат “баайын” хаһан да умнан кэбиспэтэҕэ. Төрөөбүт-үөскээбит дьиэтигэр баар, олус элбэҕи кэпсиир, билбэтэҕин сэһэргиир кинигэлэр салгыннарынан тыына сылдьыбыта. Кинигэлэр да бэйэлэрин кэмнэрин күүппүттүү, иһийэн турбуттара.
Галина Егоровна төрөөбүт нэһилиэгэр Дьохсоҕоҥҥо хомсомуолтан саҕалаан, оскуола завуһунан, дириэктэринэн үлэлээбитэ, кэнники биэс сыл баһылыктаан бүтэн да баран, ханна үлэлиир, тугунан дьарыктанар туһунан улахан толкуйга түспэтэҕэ, үлэтэ суох буоллум диэн санааҕа-онооҕо ылларбатаҕа. Эмискэ хараҕар аҕатын кинигэлэрэ көстө түспүттэрэ.
Онон, билии төрдүн, кинигэ курдук бараммат баайы барытын тиэмэлэринэн наардаан, сааһылаан, ыраастаан баран, дьон көрүүтүгэр 2017 сыллаахха таһаарбыта. Дьиэтин “мусуой” диэн дорҕоонноохтук ааттаабакка (ол биир төрүөтүнэн мусуой диэтэҕинэ — ирдэбилэ, докумуоннара элбэх) “Түмэл” диэн ааттаабыта. “Сүрүнэ, бэйэм хайдах сатыырбынан, бэйэбэр хайдах чугаһынан ааттаабытым”, — диэн түмэл хаһаайката сүрэҕин кистэлэҥин сэгэтэр.

“Баай киһибин…”

Галина Егоровна бу туһалаах дьарыга кинигэлэри харайыынан эрэ муҥурдаммат. Кинини кыраайы үөрэтээччи, историк диэн билиниэххэ сөп. Нэһилиэгин устуоруйатын мунньан, сүҥкэн үлэни ыыта сылдьарын “Дьыала” диэн суруктаах кумааҕы паапкалар туоһулууллар.
Уруккута хас да холкуос холбоһон, Дьохсоҕон диэн ааттаммыт улахан нэһилиэк устуоруйатын элбэҕи мунньубут. Нэһилиэк устуоруйата, гражданскай сэрии саҕанааҕы, сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин ахтыылара уо.д.а. түмэлгэ бэйэлэрэ туһунан миэстэлээхтэр. Ону көрдөөбүт киһи дэбигис буларын курдук, сатабыллаахтык ууруллубуттар. “Билэн истэҕим аайы, билбэтим өссө элбээн иһэр” дииллэринии, Галина Егоровна урут олорон, үлэлээн ааспыт дьонтон, эбэтэр кинилэр оҕолоруттан, аймахтарыттан наадалааҕы билэн хаалбатаҕыттан олус хомойор.
Бэйэтэ этэринэн, саамай киэн туттара – дьон-сэргэ сыаналаах докумуоннарын, архыыптарын бэйэлэрэ баҕа өттүнэн киниэхэ аҕалалларын ситиһиитэ. “Чахчыта да түмэл курдук ылынан, миигин сүтэрбэккэ, үйэлэргэ харайыа” диэн эрэнэн аҕалар буоллахтара. Ол миигин инникитин сыралаах үлэҕэ көҕүлүүр, эппиэтинэстиир. Онон, мин наһаа баай киһибин”, — диэн түмэл хаһаайката улахан үлэҕэ ылсыбытыттан биир да мүнүүтэҕэ кэмсиммэтин туһунан этэр.

Сөбүлүүр муннуга

Түмэлигэр саамай сөбүлүүр муннуга – тылдьыттар. Кырдьыга да, кинилэр көрүҥнэрэ элбэҕин манна көрөн сөҕөҕүн! Бу муннуктан Егор Васильев булбут, ол иһигэр 1904 сыллаахха бэчээттэммит Быһаарыылаах тылдьыттан саҕалаан, Галина Егоровна булбут билиҥҥи кэм араас тылдьыттарын туһаныахха сөп.
“Бэлиитикэ, философия, тылдьыттара чэ, ханна баҕарар элбэхтэр. Оттон бу тыа хаһаайыстыбатыгар, агрономияҕа аналлаахтары атын кимиэхэ да көрбөтөҕүм. Бу – 1940 сыллаахха тахсыбыт философия бастакы тылдьыта, оттон бу 1960 сыллаахха тахсыбыт орфография гиэнэ…
Уопсайынан, аҕам бибилэтиэкэтигэр 1900 сыллартан саҕалаан, саха, нуучча, омук классиктарын кинигэлэрин барытын кэриэтэ көрүөххэ сөп. Аҕам барахсан оннук элбэҕи мунньубут. “Уһулуччулаах дьон олохторо” диэн серия таһаарыыларыгар мин Олег Сидоров 2016 сыллаахха Былатыан Ойуунускай туһунан уонна Алексей Коняев А. Кулаковскай кинигэлэрин эрэ эптим”, – диэн Галина Арылахова бу кэпсиир хас биирдии кинигэтин сүрэҕэр тутан баран, сылаастык имэрийэ-имэрийэ долбууругар кичэллээхтик уурталыыр.

Сэдэх кинигэлэр

“Бэйэм алын кылаас уонна история учуутала идэлээх этим. Сахам сирин устуоруйатын олус интэриэһиргиибин. Устуоруйа кинигэлэрин анаан эккирэтиһэн туран мунньабын. Холобур, бу ХVII үйэҕэ Саха сирин устуоруйата суруллубут сэдэх кинигэлээхпин. Манна буоластар, архыып гиэнин курдук, сиһилии ыйыллаллар. Ол иһин, чинчийэр үлэбэр бу кинигэни туһанабын. Аны “Саха сиригэр сэбиэскэй былаас туругурарын туһугар” диэн 1958 сыллаах, ханна да суох кинигэлээхпин. 1946 сыллаахха бэчээттэммит Илья Чаҕылҕан кинигэтигэр намнар наһаа ымсыырбыттара. “Сталиҥҥа айхал” диэн 1949 сыллаахха сахалыы тылбаастаммыт таһаарыы – эмиэ аҕам булумньута. Оттон “Москваттан ыраах” диэн нуучча суруйааччытын кинигэтин бастакы тылбаастартан биирдэстэрэ дуу дии саныыбын. “Ыстаал хайдах хатарыллыбыта” 1939 сыллаахха сахалыы латыыныскай алпаабытынан тылбаастаммыт бастакы кинигэ.
Немец бөлүһүөгэ Фридрих Энгель суруйбут “Анти-Дюринг” диэн кинигэлээхпин. Ийэм наар Антю-Дюринг дии-дии аҕабыттан истибитин кэпсиир буолара. Магадаҥҥа институкка үөрэнэ сылдьаммын, бу кинигэни курсовой үлэбэр туһаммытым. Ол сылдьан көрдөхпүнэ, аҕам наар аннынан тардар идэлээх эбит. Кинигэни онон-манан көрөн баран, аҕам бэлиэтээбит этиилэрин устан ыларым. Ону преподавателларым: “Антю-Дюринтан эйиэхэ хайдах баарый, чахчы баар дуо, ол кинигэҕин атыылаа”, — диэн аны сорбун сордообуттара. Мин атыылыахпын баҕарбатаҕым уонна, арааһа, наһаа сыаналаах кинигэ быһыылаах диэн билиҥҥэ диэри туспа уура сылдьабын”, — диэн түмэл кыһамньылаах хаһаайката олус элбэх сэдэх кинигэттэн талан-талан биирдиилээн көрдөрдө, биһиги “харахпытын арыйда”.
1930 сыллааҕы учебниктар, сүрүннэн нуучча тылын уонна история кинигэлэрэ, хрестоматиялара эмиэ сэдэх экспонаттарга киирсэллэрэ саарбаҕа суох.

Оҕолорун кэриэтэ саныыр кинигэлэрэ

Галина Арылахованы кыраайы үөрэтээччи диэн мээнэҕэ эппэтим. Нарын санныгар элбэх сүгэһэри ылыммыт кэрэ аҥаар нэһилиэгин устуоруйатын үйэтитэр туһуттан бүтүн хамаанданан сэдэх матырыйааллары мунньубуттара кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыахтаах. Бу матырыйааллары туһанан оскуола оҕолоро, учууталлара дакылаат суруйаллар.
Кини дириэктэрдиир кэмигэр, саха тылын уонна литературатын учууталларыныын 2008 сыллаахха “Алампа” диэн альбом-кинигэ бэчээттэнэн тахсарын ситиспит. Литератураны таптааччыларга, учууталларга, үөрэнээччилэргэ көмө быһыытынан туттуллуон сөп кинигэҕэ Алампа олоҕун кэрчиктэрэ интэриэһинэй матырыйаалларынан, хаартыскаларынан сырдатыллыбыттар.
Биир дойдулааҕа, Ситэриилээх Киин кэмитиэт уонна Совнарком бэрэссэдээтэлэ, сахалартан бастакы коммунальнай хаһаайыстыба наркомунан үлэлээбит, уот ыстаансыйатыгар сахалартан бастакы дириэктэр Ананий Андреев туһунан биир сылы быһа архыыпка үлэлээн толору кинигэни таһаартарбыт. “Саха” көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа эрэдээктэрэ Евдокия Избекова документальнай киинэ устубут. Онон, биир дойдулаахтара Ананий Кононовиһы үйэтитиигэ кылаатын киллэрсибитинэн киэн туттар.

Үлэһит киһини үлэ булар

Галина Егоровна ыалдьыттары көрсөрүн быыһыгар, күн аайы улуус киинигэр айанныырын бэлиэтии көрөн интэриэһиргээбиппитигэр киһибит: “Онно үлэлээхпин ээ. Мусуой-мусуой, сонун мусуойдаахпыт, ОДьКХ киэнэ...”, – диэн мичээрдээн кэбиспитэ.
Түмэл хаһаайката чахчыта да, хааһахтаан хостоон эрэр курдук олус элбэх кэпсээннээх, элэккэй, кими баҕарар кытта уопсай тылы булар киһи. Кини СӨ дьиэ-уот, коммунальнай хаһаайыстыбатын мусуойун тэрийиигэ сүүрбүт-көппүт, сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьар. Бэйэтэ оҥорбут концепциятын көмүскээн, үлэ саҕаламмыт. Дьэ, бу өрөспүүбүлүкэ таһымнаах мусуой, аата да этэрин курдук, киин куоракка уонна өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар баар дьиэ-уот хаһаайыстыбатын отучча салаатын күн бүгүҥҥэ диэри сайдыытын көрдөрүөхтээх. Аныгылыы тутуулаах икки этээстээх мусуой аллараа этээһигэр быыстапка саалата, иккис этээһигэр виртуальнай саала буолуохтаах.

ххх

Ити курдук, Галина Егоровна төрөппүттэрин кэриэһигэр анаан арыйбыт түмэлигэр дьон-сэргэ сылдьан, наадалаах кинигэлэрин уларсан абыраналларын, махтаналларын илэ харахпытынан көрдүм. Кыһынын дьиэ оттуллубат буолан, бу уһун кэмҥэ түмэл сабыллар эбит. Олохтоох дьаһалта дьиэтигэр сылааһы киллэриэх буолбутун үөрэ иүиттибит. Быйыл киллэрэллэрэ буолуо, оччотугар улэ күүскэ барыахтаах…”, – диэн билиини-көрөөччүнү бэлэхтээччи  улахан эрэллээх олох үөһүгэр сылдьар.

Галина АРЫЛАХОВА:
Саамай сөхпүтүм уонна үөрбүтүм диэн – кинигэ тоҥноҕуна даҕаны, туох да буолбат эбит диэн түмүккэ кэллим. Арай, суруйалларын уонна этэллэрин курдук, доруобуйаны айгыратар, киһи хараҕар көстүбэт клещ кинигэҕэ үөскүөн сөп эбит. Ол гынан баран, клещ кыһын өлөр быһыылаах.
“Кинигэ араас энергетиканы биэрэр, сорохтор сүгүннээбэттэр”, — диэн араас дьулаан түбэлтэлэри кэпсээччилэр. Оттон сайын бу кинигэлэрим ортотугар бэйэм да, ыалдьыттар да наһаа үчүгэйдик утуйан турабыт. Аны биирдэ киирбит киһи мантан тахсыан баҕарбат. Аҕам да анараа дойдуттан “көмөлөһө” сыттаҕа. Аурата үчүгэй, төһө баҕарар олоруохпун, үлэлиэхпин сөп. Элбэх үлэ күүтэр. Кинигэлэрбин испииһэктиирим диэн кыра, аннотацията барыта суруллуохтаах. 4 тыһыынча 965 кинигэлээхпин. Үгүс киһи кинигэлэрин ханна да гыныахтарын билбэккэ биэрээри гынар. Онтон мин туттунабын. Бэйэм түмэлбэр аҕам муспут баайыгар эбии бэйэм муспут уонна күтүөтүм, өрөспүүбүлүкэҕэ биир биллэр салайааччы, Ил Түмэн хас даҕаны ыҥырыылаах дьокутаата Афанасий Иванов—Тоҕой, эдьиийим Дора Ивановна Наумова бэлэх ууммут баайдара — кинигэлэр мааны миэстэҕэ кэккэлээн тураллар ”.

Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0