Соҕуруулуу-Арҕааҥы фронт Н-скай чааһыгар кимэн киирэргэ бирикээс кэлбитэ. Атаакаҕа бастакынан комсомолец Софронов киирбитэ. Хабыр хапсыһыы, ыстыыгынан киирсии түгэнигэр кини хамандыырын гитлеровец кыҥаан эрэрин хараҕын кырыытынан көрбүтэ. Чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр кини өстөөххө сүүрэн тиийэн саба түспүтэ, түөһүнэн хамандыырын бүөлээбитэ. Саа тыаһа ньиргийбитэ. Герой, өстөөх буулдьатыгар табыллан, төрөөбүт дойдутун туһугар олоҕун толук уурбута.
(1942 сыл олунньу 15 күнүнээҕи ССТА иһитиннэриититтэн)
Бу кылгас хроника 1942 сыл олунньу 18 күнүгэр «Социалистическая Якутия» хаһыакка бэчээттэммитэ быйыл, 2019 с., А.С. Пушкин аатынан национальнай библиотекаттан кэмниэ-кэнэҕэс булулунна.
ССТА ити биллэриитигэр аата, аҕатын аата ыйыллыбатах буойун Үөһээ Бүлүү оройуонун Балаҕаннаах нэһилиэгэр төрөөбүт «Кыһыл үлэһит» холкуос чилиэнэ ПРОКОПИЙ АФАНАСЬЕВИЧ СОФРОНОВ диэн этэ. Оччолорго саха чулуу уолун дьоруойдуу быһыытын туһунан суһал сурах дойду бары муннуктарын тилийэ көппүтэ. Бэл, Москва араадьыйата олунньу 19 күнүгэр «Саха сирин Данкота» диэн радиокомпозицияны биэрбитэ биллэр. Ем. Ярославскай аатынан Дьокуускайдааҕы кыраайы үөрэтэр музей «Сыны Якутии в рядах геройских защитников Родины» көһө сылдьар быыстапканы тэрийбитэ. Онно биир стендэни П.А.Софронов геройдуу хорсун быһыытыгар анаабыта. Художник А.Н.Кривошапкин саллаат Софронов кыргыһыы толоонугар сылдьарын уруһуйдаабыта. Ол открыткаҕа уһуллан, саха саллааттарыгар тарҕаммыта. Онон кини дорҕоонноох ааттаах, киэҥ сурахтаах дьоруой буолбута.
* * *
Прокопий Софронов — Боороо төрөөбүт төрүт сирэ — Балаҕаннаах нэһилиэгэ — Бүлүү эбэ хотун бэс, хатыҥ «агдаларын» устун сэлэлии тутуллубут дьиэлэрдээх уулуссалардаах. Олортон биирдэстэригэр, хойутун хойут нэһилиэгин кэнчээри ыччата киэн тутуннун, кини холооно суох хорсун холобурун сүрэҕэр-быарыгар иҥэрэн илдьэ сырыттын диэн, 1999 сыллаахха Прокопий Софронов сырдык аата иҥэриллибитэ.
Үгүс хаан тохтуутунан, куурбат харах уутунан үктэллэммит Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө хорсун буойун аатын өссө биирдэ сөргүтэн, Прокопий Софронов бойобуой суолун сонордоон көрүөҕүҥ эрэ…
Саха Данкотын күлүм гыммыт олоҕо
Прокопий Софронов-Боороо 1917 сыл от ыйын 2 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонугар Балаҕаннаахха төрөөбүтэ. Аҕата Афанасий Софронович, ийэтэ Дария Григорьевна Софроновтар — Дадаҕалар. Прокопий Софронов, эдэркээн комсомолец, «Кыһыл үлэһит» холкуоска дьүккүөрдээхтик үлэлээбитин туһунан оччотооҕу хаһыакка маннык суруллубут: «Прокопий бэрт кыайыылаах доруобай киһи этэ. Кини үөрэнэн кинигэни, хаһыаты добдугураччы ааҕар буолбута. Үлэҕэ турунна да, биир сорунуулаах этэ».
1936 сыллаахха баартыйа Саха уобаластааҕы кэмитиэтин ыҥырыытынан, көмүс бырамыысыланнаһын сайыннарарга Прокопий Софронов, дьоно төһө да сөбүлээбэтэхтэрин үрдүнэн, биир бастакынан барбыта. Алдаҥҥа шахтаҕа үс сыл үлэлээн, өй-санаа, били-көрүү өттүнэн лаппа сайдыбыта. МТС-ка тимир ууһунан үлэлии сырыттаҕына, 1941 сыл атырдьах ыйыгар Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Бэбиэскэни тутаат, фроҥҥа барар дьону кытта ол киэһээтигэр Үөһээ Бүлүүгэ аттаммыт. Балаҕаннаахтар сүүрбэ буолан барбыттар. Аара Кардашевскайдар диэн билэр ыалыгар чээйдээн ааспыт уонна дьонугар: «Быраһаайдаһар түгэн булбатым, соҕотоҕун барар буолбатахпын, элбэхпит, барбыт киһи барыта өлүө суоҕа. Тыыннаах эргиллэр инибин. Өллөхпүнэ даҕаны сахам норуотун аатын түһэн биэриэм суоҕа», — диэн илдьит хаалларбыт.
* * *
Соҕуруулуу-Арҕааҥы фронт Н-скай чааһа кимэн киирэргэ бирикээһи ылбыта. Хабыр хапсыһыы, ыстыыгынан кэйгэллэһии буолбут. Прокопий Софронов 1942 с. тохсунньу 10 күнүгэр өстөөҕү утары ыстыыгынан киирсиигэ бэйэтин хамандыырын Трифоновы өстөөх буулдьатыттан түөһүнэн хаххалаан, тыынын толук ууран туран, өлөр өлүүттэн быыһаабыта. Аҕа дойду сэриитин историятыгар П.А. Софронов дьоруойдуу быһыыта хатыламматаҕа.
Борокуоппай көмүс уҥуоҕа Курскай уобалас Шигорскай оройуонун Сокольня-Плота сэлиэнньэтин кылабыыһатыгар көмүллүбүтүн туһунан иһитиннэрии куоппуйата Бүлүү оройуонун военкоматын архыыбыгар хараллан сытар.
1942 сыл кулун тутар 15 күнүгэр Дария Григорьевна, Афанасий Софронович Софроновтар Соҕуруулуу-арҕаалыы фронт Н-скай чааһыттан кутурҕан илдьиттээх маннык ис хоһоонноох суругу туппуттара: «Сообщаем вам, что ваш любимый сын Прокопий Афанасьевич Софронов 10 января 1942 года геройски погиб в рукопашном бою, заслонив собою своего командира».
Өлөртөн быыһаммыт нуучча лейтенана Трифонов биһиги уолбут дьонугар суруйбута: «Маннык хорсун уолу ииппиккит иһин Ийэ дойду аатыттан дириҥник махтанабын. Кини мин олохпун, бэйэтин тыынын толук ууран, быыһыы сылдьан геройдуу өллө. Эһиги албан ааттаах уолгут сырдык олоҕун фашистартан хайаан да иэстэһиэм». Хомойуох иһин, офицер Трифонов бу кэннинээҕи дьылҕатын туһунан билиҥҥитэ туох да дааннай суох.
Боороо сырдык кэриэһин үйэтитиигэ туох үлэ барбытай уонна бара турарый?
“Геройский подвиг Пркопия Софронова стал основой для организации Всесоюзной пропаганды “о необходимости защиты солдатами своих офицеров в рядах Красной Армии, в том числе ценой своей жизни. В последующие годы Великой Отечественной войны, за спасение командира, личности более зничимого в военных операциях присваивали высокие государственные награды, включая звание Героя Советского Союза. На основании вышеизложенного, прошу Вас поддержать наше представление, чтобы настоящий герой войны, геройская смерть которого вдохновила к подвигам и укрепила волю к победе советских воинов, получил высшую награду нашего государства Герой России”.
Лоп курдук уон сыл анараа өттүгэр улуус аҕа баһылыга Владимир Поскачин Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнэ В.А.Штыровка туһаайан көрдөһүү суругар, хомойуох иһин, туох да күттүөннээх хамсааһын тахсыбатаҕа. Тоҕотун Владимир Семеновичтан туоһуласпыппар: «Прокопий Софроновка Герой аатын биэрбэттэрин биричиинэтэ биир. Туох да наҕараадаҕа түһэрэр докумуон суох. Фронтовой хаһыакка ыстатыйа баар курдук уонна дьиэтигэр махтал сурук кэлбитэ дииллэр да, ол ханна барбыта биллибэт», — диэн эппиэттээбитэ.
Кырдьык уонна сиэрдээх буолуу диэн баар буоллаҕына…
Сүтүктээх — сүүс аньыылаах. Киһи кэтэһэр ыччата, үөһээ бүлүүлэр киэн туттар биир дойдулаахпыт Боороо барахсан сырдык тыынын Ийэ дойдутун туһугар, кыл түгэнэ да толкуйдуу барбакка, толук уурбута күн бүгүнүгэр диэри кыһыылаах мүччү туттууттан туох да наҕараадаҕа түһэриллэ илигэ барыбытын долгутар, абардар. Хас эмэ сыл устата үрдүкү салалтаҕа туһаайан ыытыллыбыт туруорсуулар, ууга суруйбуттуу, эппиэтэ суох хаалан иһэллэр.
Быйыл, Улуу Кыайыы 75 сылын өрөгөйдөөхтүк бэлиэтиир күҥҥэ-дьылга, саҕаламмыт дьыаланы тиһэҕэр тириэрдэр кытаанах санааны ылынан, Прокопий Софронов уунан сууйбат хаан аймаҕа, дьонугар-сэргэтигэр улаханнык ытыктанар Ороһу нэһилиэгин баһылыга Анатолий Антонов уонна улуус бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Чычахов сорунуулаахтык туруннулар. Быһааран эттэххэ, Анатолий Васильевич эбэтэ Ульяна Ефимова уонна норуот дьоруойа Прокопий Софронов аҕата Афанасий Софронов — бииргэ төрөөбүттэр. Онон Анатолий Васильевич хаан абаҕатын туһугар туруорсара саамай сиэрдээх. КЫРДЬЫК уонна СИЭРДЭЭХ БУОЛУУ диэн баар эбит буоллахтарына, ылсыбыт дьыалалара түмүктээх буоларыгар биир дойдулаахтара эрэниэҕиҥ, кэтэһиэҕиҥ, тулуйуоҕуҥ…
Түмүк этии
Баара-суоҕа 24 эрэ саастаах төлөннөөх комсомолец, шахтер-стахановец Прокопий Софронов хамандыырын, офицер Трифоновы эрэ модун түөһүнэн хаххалаан тыынын толук уурбатаҕа. Хаххалаабыта төрөөбүт Ийэ сирин, үөскээбит, улааппыт Балаҕаннааҕын, төрөөбүт Үөһээ Бүлүүтүн, эйэлээх олоҕу. Утарбыта — хаан тохтуутун. Сүрэҕэ хаанынан ытаабыта кыргыһыы хонуутугар охтубут доҕотторун аһыйан, ийэлэр барахсан куурбат харахтарын уутуттан, оҕолорун аһыйан кэмин иннинэн астара маҥхайбытыттан, эрдэ ииннэммиттэриттэн…
Хайдаҕын да иһин, Боороо үтүө аата, сырдык кэриэһэ барыбыт, чуолаан эдэр көлүөнэ сүрэҕэр өрүү тыыннаах буолуохтаах. Кини сэрии толоонугар дьоруойдуу охтуута бүгүҥҥү ыччакка үтүө холобур, патриотическай өйү-санааны күүрдэр, уостан уоска сылдьар номох буола туруохтун!
Галина Семенова.