Быйыл Олоҥхо ыһыаҕа Өлүөхүмэ сиригэр-уотугар ыытыллыахтаах этэ. Ону, бары билэрбит курдук, пандемиянан сибээстээн, Ил Дархан кэлэр сылга көһөрбүтэ.
Ааҕааччыларбыт интэриэһиргиир, сэҥээрэр ыйытыыларыгар, биһиги көрдөһүүбүтүнэн, бүгүн Өлүөхүмэ оройуонун Култууратын управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Мария ЛАРИОНОВА хоруйдуур.
“Аал-Дууп-Хатыҥ” турда
—Бастатан туран, Мария Дмитриевна, үгүс киһини, Олоҥхо ыһыаҕар туруоруллар аан дойду тутулун бэлиэтэ — Аал Луук Мас интэриэһиргэтэр. Өлүөхүмэ Аанньааҕар дьикти көстүүлээх, ураты ааттаах – “Аал-Дууп-Хатыҥ” турда. Тоҕо итинник уратылаах буолла?
— Аал-Дууп-Хатыҥ диэн өйдөбүл, биһиги, өлүөхүмэлэр киэн туттар олоҥхоһуппут Михаил Терентьевич Шараборин-Кумаарап олоҥхотуттан ылыллыбыта. Олоҥхоҕо Аал-Луук Мас Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулары ситимниир. Оттон Өлүөхүмэ олоҥхоһутун айымньытыгар Аал-Луук-Мас (Древо Жизни) – Аал-Дууп-Хатыҥ икки мастан турар – дууптан уонна хатыҥтан. Сэрэйдэххэ, ол, туох барыта Эр киһиттэн уонна Дьахтартан саҕаланар, диэн бэлиэ буолуо…
Шараборин-Кумаарап туһунан кэпсии түстэххэ, кини 1865 сыллаахха 2-с Нөөрүктээйигэ төрөөбүтэ. Кини олоҥхолоро, тойуктара өлүөхүмэлии ураты стилистикалаахтар. Бааһынайдыы – “пашенная культура”. Олоҥхоттон уратылаах омуннаах уобарастардаах… Ити гынан баран, биһиэхэ биллэринэн, 18-19-с үйэлэргэ өлүөхүмэлэр Бүлүү бөлөх улуустарын кытта ыкса алтыспыттара. Ол, биллэн турар, икки өттүттэн, култуураҕа эмиэ сабыдыаллаабыта. Олоҥхоһуттар диэн информатордар буоллахтара – кинилэр атын сирдэргэ тугу билбиттэрин-көрбүттэрин ойуулаан, уустаан-ураннаан кэпсииллэр. Олоҥхону чинчийээччи учуонайдар сабаҕалааһыннарынан, М.Т.Шараборин-Кумаарап олоҥхотугар Бүлүү олоҥхоһуттарыттан уонна Кыыллаах биллэр-көстөр олоҥхоһута Бабанча Торговкинтан ылыныы үгүс баар… Бабанча туһунан сибидиэнньэ, хомойуох иһин, букатын аҕыйах.
—Олохтоохтор Олоҥхо ыһыаҕа көһөрүллүүтүн хайдах ылыннылар?
— Пандемия биһиги былааннарбытыгар көннөрүүлэри киллэрбитэ хомолтолоох, ол эрээри, биллэн турар, бастатан туран, биһиэхэ нэһилиэнньэ доруобуйатыгар куттал суох буолуутун боппуруоһа улахан суолталаах. Биһиэхэ, култуура эйгэтигэр, күүтүүлээх Олоҥхобут ыһыаҕар бэлэмнэнии бары хайысхаларынан хас эмэ сыл барбыта… Олунньу 8-9 күннэригэр Өлүөхүмэҕэ ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи XI научнай-методическай кэмпириэнсийэҕэ, оройуоҥҥа Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии үрдүк таһымҥа баран иһэрэ бэлиэтэммитэ. Биһиги бу кэмнэргэ, чахчы да, эпоска “киирэн” хааллыбыт диэххэ сөп. Киһи аймах чулуу айымньыта — Олоҥхо статуһа үрдүгэ бэрт буоллаҕа! Онон, элбэххэ үөрэннибит, үгүһү биллибит-көрдүбүт.
Билигин, ыһыах сценарийын бары сэкириэттэрин аһан кэбиспэппит, ол өйдөнөр буолуохтаах. Бырааһынньык ыалдьыттарыгар уонна биир дойдулаахтарбытыгар соһуччу үөрүү оҥоруохпутун баҕарабыт. Дьоммут дойдуларынан киэн тутталларын курдук. Ыһыах онлайн буолбакка, эһиилгигэ, 2021 сылга көһөрүллүбүтэ ордук. Онон, барыта өссө иннибитигэр.
«Улуу Даарын Бухатыыр»
— Эн биир дойдулаахтаргар Михаил Шараборин-Кумаарап “Улуу Даарын Бухатыыр” олоҥхотун туруордуҥ. Бу үгүс үлэттэн тахсара эрэбил. Оттон уопсайынан ыллахха, Өлүөхүмэ олоҥхоһуттарын үөрэтии, чинчийии, Эн санааҕар, хайдах ыытыллар?
— Өлүөхүмэ олоҥхоһуттарын олохторун, айар үлэлэрин үөрэтии ситэтэ суох дии саныыбын. Биһиги көлүөнэҕэ Михаил Шараборин-Кумаарап илиинэн суруллубут 3 олоҥхото тиийэн кэлбитэ баар. Михаил Терентьевич тылыттан ким эрэ суруйдаҕа… Оттон кини 5 олоҥхолооҕо биллэр. Олортон биирдэстэрин — «Улуу Даарын Бухатыыр» олоҥхону ХИФУ бэрэпиэссэрэ, филологическай наука дуоктара Василий Васильевич Илларионов үөрэппитэ уонна 2009 сыллаахха М.Т. Шараборин-Кумаарап туһунан кинигэни «Саха сирин олоҥхоһуттара» сиэрийэҕэ таһаартарбыта.
«Улуу Даарын Бухатыыр» олоҥхону түргэн тэтимнээхтик толору ааҕарга икки сууккаттан ордук кэм барыа этэ. Ол иһин, бу олоҥхону туруорарбар мин иннибэр, үчүгэйдик үөрэтэн баран, кээмэйин чаас аҥара устата ааҕыыга диэри кыччатан биэрэр сорук турбута. Ити үлэни мин 3 ый устата оҥорбутум. Кылгатыллыбыт варианы, Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕар анаан, Өлүөхүмэ олоҥхоһуттарын бөлөҕүн кытта балтараа сыл устата бэлэмнээбиппит. Өрөспүүбүлүкэттэн бүтүннүүтүттэн ыалдьыттары көрсөр чиэс биһиги оройуоммутугар сүктэриллэн, эппиэтинэс олус улахан этэ.
«Улуу Даарын Бухатыыр» 9 сүрүн персонажтаах. Структурата классическай. Сүрүн ис хоһооно – бухатыыр эйэлээх олох, кырдьык кыайарын туһугар абааһы аймаҕын кытта охсуһуута. Ол эрээри биһиги бухатыырбытыгар, олоҥхо биир сүрүн персонаһын – Ат оннугар – Хахай кэлэр… Олоҥхоһут бу уобараһы, кини ураты күүһүн-уоҕун бэлиэтээри киллэрбит буолуохтаах. Оттон 19-с үйэ бүтүүтэ, маннык ыраах, түҥ сиргэ олорон, кини ону хантан билэр? Кэлии дьонтон иһиттэҕэ, диэн сабаҕаланар. Оттон абааһылар олорор аллараа дойдуларын олоҥхоһут муора курдук ойуулаан көрдөрөр…
Шараборин-Кумаарап олоҥхотун тыла-өһө ураты диэтибит – өлүөхүмэлии, бааһынай истилиистикэтэ. Холобур, олоҥхолорго барытыгар Орто Дойду диир эбит буоллахтарына, киниэхэ – Орто Сивет. Өҥ сир, “уйгу быйаҥ” диир эбит буоллахха, киниэхэ “оппотнай буор”. Михаил Терентьевич диалогтарга нууччалыы тылы эмиэ киллэрэр, ол эрээри, сымнатыы бэлиэтэ суох. Ол курдук, “только” диэн тылы “толко” диир. Маннык түгэннэр 3 олоҥхотугар барытыгар көрсүллэллэр.
Олоҥхоһут Михаил Шараборин-Кумаарап аата бэйэтин кэмигэр киэҥник биллэрэ. Илэ харахтарынан көрбүт, эт кулгаахтарынан истибит дьон ахтыыларынан, 20-с үйэ саҥатыгар Өлүөхүмэҕэ Сунтаартан аатырбыт тойуксут-олоҥхоһут Сергей Зверев-Кыыл Уола хаста даҕаны кэлэ сылдьыбыт. Биирдэ кинилэр олоҥхоҕо куоталаһан турбуттар. Биһиги Михаил Терентьевичпит кыайыылаах тахсыбыт!
Кинигэ – үйэлэргэ!
— Өлүөхүмэ олоҥхоһуттарыгар ханнык кинигэлэр күн сирин көрдүлэр?
— Олоҥхо ыһыаҕын көрсө М.Т. Шараборин-Кумаарап «Куллуйа Куллустуур», «Дуо Бухатыыр» олоҥхолоро, Ийэ олоҥхоһут А.Е. Соловьев «Уолан Дохсун» айымньыта күн сирин көрдүдэр. Итиэннэ, бэрэпиэссэр Василий Илларионов өссө 2009 сыллаахха Шараборин-Кумаарап “Улуу Даарын Бухатыыр” олоҥхотун таһаарбыта диэтибит. Өссө да кинигэлэр тахсыахтара. Олоҥхоҕо мин уопсайа 8 кинигэҕэ үлэлэстим. Өссө икки кинигэҕэ санана сылдьабын, бириэмэ көстүбүччэ. Олоҥхоҕо күүскэ үлэлээтим диэн кистээбэппин, ордук кинигэлэргэ оҕуннум, тоҕо диэтэххэ, кинигэ эрэ хаалар онтон… Ол иһин, бу 3 сыл устата, күүспүн ууран үлэлээтим диэхпин сөп.
Бу Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии кэмигэр биһиги, өлүөхүмэлэр, үгүс үтүө дьоҥҥо, тэрилтэлэргэ махтанабыт: Олоҥхо институтун үлэһиттэригэр, Олоҥхо тыйаатырын кэлэктиибигэр, Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ассоциациятыгар, Өрөспүүбүлүкэтээҕи Норуот айымньытын дьиэтигэр, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин I солбуйааччы, Олоҥхо Иккис Уон сылын бэлэмнээн ыытыыга СӨ Баһылыгын иһинэн Национальнай Тэрийэр кэмитиэт Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирковка, бэрэпиэссэр Василий Илларионовка. Тус бэйэм махтанабын култуура диэйэтэлэ Татьяна Гоголеваҕа, уонна да үгүс үтүө дьоммор өйөбүллэрин, көмөлөрүн иһин. Оттон Александр Николаевич Жирков биһиэхэ командировкаҕа анаан-минээн кэлэ сылдьыыта, ыһыах бэлэмин, эбийиэктэрин билсиитэ, Олоҥхо ыһыаҕын 2021 сылга көһөрүү боппуруоһун өйөөһүнэ, ураты махталлаах.
Уонна, биллэн турар, биир идэлээхтэрбэр, биир дойдулаахтарбар олус махтарнабын. Бэс ыйын 21 күнүгэр – Ыһыах күн ютубка, Өлүөхүмэ олоҥхоһуттарын толорууларыгар М.Т. Шараборин-Кумаарап «Улуу Даарын Бухатыыр» олоҥхотуттан быһа тардыыны көрдөрбүппүт. Аан Алахчын оруолун Абаҕаттан фольклорист Светлана Нартахова, сүрүн оруолу Бухатыыры – Кээччи оскуолатын учуутала Николай Павлов толороллор, иккис Бухатыыр – Улахан Муҥкуттан Ростислав Крыжановскай, Бухатыыр кыыһа — ОДШИ преподавателэ Саргылана Трофимова, кини Ата – Абаҕаттан Афанасий Нартахов, удаҕан – Елена Балбахова Улахан Муҥкуттан, абааһылар — Улахан Муҥкуттан Виталий Сорошев уонна Абаҕаттан Гаврил Нахов. Ааптар тиэкиһин Гаврил Сивцев ааҕар. Биһиги артыыстарбытын бүтүн оройуон үрдүнэн көрдөөн, талан ылбыппыт. Көстүүмнэрэ уһулуччу үчүгэй – Саха тыйаатыра анаан тикпитэ. Бу айар куттаах дьоммутугар биһиги, култуура үлэһиттэрэ, олус махтанабыт, кинилэри дьиҥнээх патриоттар диибит.
—Мария Дмитриевна, Эн Намҥа Көбөкөҥҥө төрөөбүккүн, Өлүөхүмэҕэ улааппыккын… бэйэҥ тускунан, баһаалыста, кыратык кэпсии түһүөҥ буолаарай…
— Мин дьылҕабар олус махтанабын, СҮДҮ өбүгэлээҕим элбэҕи оҥорбут диэн көрөбүн, төһө да дьылҕа хаан хаҕыстык сыһыаннастар, баардаах дьонум көмөлөспүттэрэ, билигин син олоҕу олорон, орто омурҕаммын ааспыт киһи буолан, барытын сыаналыыбын. Балтыбынаан олус үчүгэй дьоҥҥо тиксэн, иитиллэн, дьон кэккэтинэн олоробут. Ол барыта аатырбыт олоҥхоһут Бэдьээлэ эһэбит оҥорбут диэн итэҕэйэбит. Кини алгыһа биһигини кытары мэлдьитин баар. Кылгастык эттэххэ, итинник.
—Кэпсээниҥ, айымньылаах үлэҥ иһин махтал! Кинигэ — бар дьоҥҥо бэлэх буоллаҕа, ону инникитин өссө өйдүөхтэрэ, ситэри сыаналыахтара турдаҕа.
Сүрүн хаартыскаҕа: Өлүөхүмэ олоҥхоһуттара биллиилээх биир дойдулаахтарын М.Шараборин-Кумаарап «Улуу Даарын Бухатыыр» олоҥхотуттан туруордулар.
Хаартыскалары улуус Култууратын управлениета тиксэрдэ.
Татьяна МАРКОВА.