Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр “Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн статуһун туһунан” сокуон ылыллан эрэр. Сокуон барылын Ил Түмэн Дьиэ кэргэн, оҕо дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ оҥорон киллэрбитэ. Кулун тутар 21 күнүгэр сокуон барыла бастакы ааҕыытын ааспыта.
Билигин Арассыыйаҕа элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн статуһа сокуонунан бигэргэммэтэх эбит. Ол иһин эрэгийиэннэр бэйэлэрэ сокуон ылаллар. Саха сиригэр «Дьиэ кэргэн, ийэ-аҕа буолуу, оҕо саас харыстабылын туһунан» диэн сокуоҥҥа суруллубутунан, 3-тэн элбэх ыччаттаах ыал элбэх оҕолооҕунан ааҕыллар. Ол эрээри, улахан оҕолоро 18 cааһын туолла да, элбэх оҕолоохтор ахсааннарыттан тахсан хаалаллар.
Саҥа сокуон бу өйдөбүлү кэҥэтэн, оҕо күнүскү үөрэххэ үөрэнэр, эбэтэр аармыйаҕа сулууспалыыр буоллаҕына, 23 сааһыгар диэри уһатар кэриҥнээх. Ону тэҥэ, өссө биир усулуобуйата – төрөппүттэр РФ гражданнара буолуохтаахтар уонна өрөспүүбүлүкэҕэ бастайааннай олоруохтаахтар.
Статуһу чопчулуур сокуон ылылыннаҕына, бу ахсаан өссө элбээн биэрэрэ күүтүллэр. Нуорма-быраап аакталара уларыйыахтаахтар.
Демографияны тупсарар туһуттан
Бу туһунан сокуон барылын оҥорбут, Ил Түмэн Дьиэ кэргэн, оҕо саас дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, норуот дьокутаата Алена Атласовалыын кэпсэттибит.
— Арассыыйа судаарыстыбаннай социальнай бэлиитикэтин сүрүн чааһынан дьиэ кэргэн институтун сайыннарыы буолар. Бэрэсидьиэн Владимир Путин 2018-2027 сыллары дойду үрдүнэн Оҕо саас 10 сылынан биллэрбитэ. 2019 сыл тохсунньутуттан «Демография» национальнай бырайыак үлэлиир. Бу чэрчитинэн, Арассыыйаҕа, Уһук Илиҥҥэ төрөөһүнү элбэтэргэ туһуламмыт эбии миэрэлэр ылыллыбыттара. Ил Дархан Айсен Николаев бу миэрэлэр тустарынан “хаһан да буола илик түгэн” (“беспрецедентный”) диэн этэн турар. Кырдьык, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр уу харчынан да, ипотекаҕа, нолуокка, авиабилиэккэ субсидияларынан элбэх көмөнү ылар буоллулар. Бу сөптөөх хамсааһын дии саныыбын, тоҕо диэтэр, социологическай чинчийии көрдөрбүтүнэн, төһөнөн элбэх оҕолоохтор да, иитимньилэрэ соччонон элбиир буолан, дьадайыы эҥээригэр чугаһыыллар.
Ону тэҥэ, эдэр дьон бастакы оҕолорун төрөтө охсорго ыксаабаттар эбит диэн чинчийии көрдөрбүт. 2010 сылы кытары тэҥнээтэххэ,
6 821 бастакы оҕо төрөөбүт эбит буоллаҕына, 2018 сылга 4 109 буолбут, ол эбэтэр 40%-нан аҕыйаабыт. Арай, үһүс оҕо ахсаана 27%-нан элбээбитэ бэлиэтэнэр. Төрүүр-ууһуур саастаах дьахтар ахсаана эмиэ аҕыйыыр. «Сахастат» дааннайынан, 2014 сылы кытта тэҥнээтэххэ, төрөөһүн 17 010 оҕоттон 13 191 оҕоҕо диэри түспүт. Ити ааспыт үйэ 90-с сыллардааҕы “демографическай дьаама” содула.
Төрөөһүн коэффициена Арассыйа үрдүнэн 1,62 тэҥнэһэр, Саха сиригэр – 1,85. Бу коэффициены 2024 сылга диэри Арассыыйа үрдүнэн 1,7, Уһук Илин үрдүнэн 2,34 тиэрдэр сорук турар. Ол эбэтэр Саха сиригэр хас биирдии төрүүр саастаах дьахтарга ортотунан икки-үс оҕо тиксиэхтээх.
Эбии 85 мөлүйүөн наада
— Алена Николаевна, сокуону оҥорорго, ылынарга хайдах хабааннаах үлэ барда? Туохха тирэҕирэн үлэлэстигит?
— Тустаах кэмитиэт, биирдиилээн дьокутааттар ылсан үлэлэстилэр. “Аһаҕас парламент” чэрчитинэн, сокуон барылын Ил Түмэн сайтыгар ырытыыга таһаарбыппыт. Манна 270-чэ киһи ааҕан, ырытан баран, санаатын суруйбут этэ. Сүрүннээн биһирээбиттэр, сорох дьон этиилэрин болҕомтоҕо ылбыппыт, ол бастакы ааҕыытын ааһарыгар көмөлөстө.
Биллэн турар, саҥа сокуон ылыллара бэйэтэ туспа быраабылалаах. Үбүн-харчытын ааҕыы-суоттааһын, ырычаахтарын ырытыы, үгүс кэпсэтии барар.
Кулун тутар бүтүүтэ сокуон барыла бастакы ааҕыытын ааспыта. Оробуочай хамыыһыйа тэриллэн, үһүс мунньаҕын ыытта. Тустаах министиэристибэлэр төһө үп-харчы наадатын ааҕына сылдьаллар. Сокуон барылын Ил Дархан өйөөбүтэ, нуорма-быраап аакталарын чопчулааҥ, харчыны хантан ыларгытын чуолкайдааҥ диэн сорудахтаабыта. Бэс ыйын 18 күнүгэр парламент сессиятыгар көрөбүт. Иккис ааҕыытын ааһыа диэн эрэнэбит, тоҕо диэтэр, бу дойдубут бэрэсидьиэнэ, Ил Дархан ыытар бэлиитикэлэрин биир сүрүн хайысхата буолар.
— Сокуон үлэлээн бардаҕына, эбии төһө үп-харчы наада буолуой?
— Барыллаан ааҕыы кэнниттэн, сыл аайы 85 мөлүйүөн кэриҥэ эбии наада диэн буолбута. Сокуон ылыллар түгэнигэр, балаҕан ыйыгар элбэх оҕолоох ыаллар ахсааннарын өссө төгүл ааҕан көрөн, чопчу сыыппара кэлэр сылга чуолкайданыа. Оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүргэ барыта 7 188,2 мөлүйүөн солкуобай көрүллэр.
“Биир тылы булан үлэлиибит”
— Эһиги кэмитиэккит өссө туох уларытыылары киллэрэргэ үлэлэһэр?
— СӨ 2032 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятыгар дьиэ кэргэн сынньалаҥын инфраструктуратын кэҥэтиигэ кэмитиэт этии киллэрдэ. Ону тэҥэ, хат дьахталлар эрдэ учуокка турууларыгар, оҕо төрөөн тахсарыгар бэриллэр таҥас кэмпилиэгэр, оскуолалары ыраас уунан хааччыйыыга, о.д.а. этиилэрбитин бэлэмниибит.
Бу ылыллыахтаах сокуоммут элбэх оҕолоох ыаллар социальнай статустарын үрдэтэргэ, демографическай балаһыанньаны тупсарарга, дьиэ кэргэн институтун, төрүт үгэстэри, сыаннастары бөҕөргөтөргө туһуланар. Дьиэ кэргэн института төһөнөн бигэ туруктаах буолар да, судаарыстыба тутула эмиэ бөҕөргүүр.
Айсен Николаев 5 оҕолоох ыалларга дьиэ биэрэр бырагыраамаҕа уларытыылары киллэрэр туһунан этэн турар. Бу бырагыраамаҕа урут 100 мөлүйүөн солкуобай көрүллэр эбит буоллаҕына, быйыл 350 мөлүйүөн солкуобайга тиэрдэргэ соруйбута. Ил Дархан дьон санаатын истэрэ, учуоттуура кэрэхсэбиллээх дии саныыбын.
Бу сокуону ылынарбыт бастакы түһүмэх буолар. Иккис түһүмэҕинэн судаарыстыба көмөтө тупсарыгар киирсиэхпит. Биһиги муус устар ыйга элбэх оҕолоох төрөппүттэри, уопсастыбаннай түмсүүлэри ыҥыран, “төгүрүк остуолу” ыыта сылдьыбыппыт. Онно кэлэн санааларын эппиттэрэ. Холобур, кытаанах хомунаалынай бөх (ТКО) туһунан саҥа киирбит сокуон элбэх чилиэннээх дьиэ кэргэҥҥэ ыараханнык дьайара биллэр. Ону тэҥэ, хомунаалынай төлөбүргэ, тырааныспар нолуогар чэпчэтиилэри туруорсубуттара. Манна биири этиэхпин баҕарабын. Сокуон ылыллыбытын да кэннэ, уларытыылары киллэриэххэ сөп. Онон төрөппүттэр этиилэрэ биһиэхэ улахан суолталаах.
Биһиги, былаас уонна дьокутааттар өйдөһөн, биир тылы булан, биир хайысханан үлэлиибит. Кэмитиэппит сыала-соруга – оҕолоох дьиэ кэргэттэр балаһыанньаларын тупсарарга быраап өттүнэн үчүгэй усулуобуйаны тэрийии буолар.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ыспыраапка
Алена Атласова – Ил Түмэн Дьиэ кэргэн, оҕо дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, өссө икки кэмитиэт чилиэнэ.
Дьокуускай куорат биир мандааттаах 4-с нүөмэрдээх киин уокуругуттан талыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай дьокутаата. РФ бэрэсидьиэнин итэҕэллээх киһитэ, СӨ Уопсастыбаннай норуот фронун (ОНФ) чилиэнэ.
5-с ыҥырыыга норуот дьокутаатын быһыытынан 32 сокуону көҕүлээбитэ, 6-с ыҥырыыга сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, биир сыл иһигэр номнуо 15 сокуону ылынарга үлэлэстэ.
Сыыппара
2019 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэҕэ
27 110 элбэх оҕолоох ыал баар.
Ол иһигэр:
3 оҕолоохтор – 20 032 ыал,
4 оҕолоохтор – 4 810 ыал,
5 оҕолоохтор – 2 274 ыал.