Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр айылҕа харыстабылын салаатын төрүттэспит дьонтон биирдэстэринэн Арассыыйа үтүөлээх эколога, «Өлүөнэ туруук хайалара» айылҕа национальнай пааркатын олохтоспут Любовь Киприянова буолар.
edersaas.ru
Саха судаарыстыбаннай университетын биолого-георафическай факультетын бүтэрбит эдэр кыыс айылҕа харыстабылыгар үлэтин Эдэр юннаттар өрөспүүбүлүкэтээҕи ыстаансыйаларыгар саҕалаабыта. Ол туһунан Любовь Даниловна маннык кэпсиир:
– Эдэр юннаттар өрөспүүбүлүкэтээҕи ыстаансыйаларын иһинэн 1970-1980 сс. улахан үлэ ыытыллара, улуустарга Эдэр юннаттар ыстаансыйалара, оскуолаларга лесничестволар итиэннэ оҕуруот аһын үүннэрэр сайыҥҥы лааҕырдар тэриллибиттэрэ. Мин оччолорго бииргэ үлэлээбит дьоннорбун, салайааччыларбын, биир идэлээхтэрбин, оскуолаҕа экологическай иитиигэ киллэриигэ дьоһун кылааттаах Борис Андреев, Георгий Бессонов курдук педагогтары махтана ахтабын.
Сэбиэскэй сойуус эстиэҕиттэн норуот хаһаайыстыбата, ол иһигэр айылҕаны туһаныы уонна айылҕа харыстабылын салаата, кэхтибитэ. Ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Айылҕа харыстыбылын министиэристибэтин кытары холбоммута, лесник ахсаана сарбыллыбыта, лесопатологтар, ойуур харыстабылын ыстаансыйалара наадата суох буолбуттара, ойууру авиациянан араҥаччылааһын штата биллэрдик аччатыллыбыта. 1990-с сылларга диэри Буотама лесничествотыгар 19 киһи, бөҕө материальнай-тэхиньиичэскэй база баар буоллаҕына, күн бүгүн онно биир эрэ лесничэй көрүллэр, туох да тиэхиньикэ суох. Сопхуостар ыһыллыахтарыттан быраҕыллыбыт ходуһалар уонна бааһыналар сэтиэнэх отунан, кур лаҥханан бүрүллэн, баһаар турар кутталын күүһүртүлэр. Эргэ хотоннор, химическэй уоҕурдуулар ыскылааттара, алдьаммыт тиэхиньикэ, хаарбах тимир тобоҕо сир аайы сытар. Манна сокуону тутуспат сир баайын хостооччулар дьайыыларын эбиэххэ – элбэх карьер, куһаҕан уу мунньуллубут сирдэрэ, киртийбит уулаах күөллэр уо.д.а. – бүгүҥҥү олох көстүүлэрэ буоллулар. Куһу-хааһы, кыылы-сүөлү үөскүүр кыах биэрбэккэ, имири эһии эмиэ баар. Билиҥҥи килиимэт сылыйыытын кэмигэр биһиги уйан сирдээх-уоттаах айылҕабыт, ураты экосистиэмэбит хаһааҥҥытааҕар даҕаны улахан болҕомтону эрэйэр кэмэ кэллэ.
Ол эрээри, ситиһии суох буолбатах. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит салалтата кэмигэр сөптөөх бэлиитикэни ылыммытын түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 30%-а ураты харыстанар сир буолла, сүтэн эрэр кыыл-сүөл сорох көрүҥнэрин (Канада бизонун, овцебыгы) ууһатан иитии үчүгэй түмүктэри көрдөрдө, тулалыыр эйгэ туругун мониториннааһын тиһигэ быһыллыбат, экологияны кэтээн көрүү уонна хонтуруоллааһын күүһүрэн, нэһилиэнньэҕэ сырдатар үлэ кэҥээн иһэр.
Национальнай пааркаҕа 20 сыл
«Өлүөнэ туруук хайалара» айылҕа национальнай пааркатын дириэктэринэн 1995 сыллаахха анаммытым. Ол иннинэ Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр үлэлии сылдьан, бу паарканы тэрийии докумуоннарын оҥорсубутум. Үлэлиэх диэтэххэ, дьэ, балысхан үлэни көрсүбүппүт: ирдэнэр докумуоннары оҥорон бигэргэттэрбиппит, национальнай паарка материальнай-тиэхиньиичэскэй базатын тэрийбипит, өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан экология туризмын саҕалаабыппыт, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа уонна аан дойду научнай институттарын кытары үлэни олохтообуппут.
Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа айылҕа харыстабылын имиджин тупсарарга итиэннэ наукаҕа сүдү суолтатын чорботон, «Өлүөнэ туруук хайалара» ЮНЕСКО айылҕа аан дойдутааҕы нэһилиэстибэтин эбийиэгин, быһыытынан билиниини ыларыгар элбэхтик туруорсубут үлэбит 2012 сыллаахха ситиһиллибитэ. Бу үлэҕэ Арассыыйа наукаларын академиятын Палеонтологическай институтун, Географияҕа институтун, ЮНЕСКО-ҕа айылҕа нэһилиэстибэтин харыстабылын Арассыыйатааҕы пуондатын, Москватааҕы судаарыстыбаннай университеты, ХИФУ-ну, РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ буордаах дойду биологическэй кыһалҕаларыгар (криолитозона) институтун уо.д.а. тардыбыппыт. Улахан көмөнү аан дойду бөдөҥ учуонайдара Франсуаза Дебренн (Франция), Хосе Гамез Антонио (Испания), Ханс Кнапп (Германия), Палмер (США), Мартон Верешш (Венгрия), ЮНЕСКО экспертэрэ Тим Бедмэн, Дэвид Шепард, Кьонг, Сарангаа итиэннэ өрөспүүбүлүкэ Бастакы Бэрэсидиэнэ Михаил Николаев, тустаах миниистирбит Василий Алексеев, Хаҥалас улууһун дьаһалтата, тэрилтэлэрэ оҥорбуттара. Дьэ олору барыларын кытары сибээстэһиэххэ, көрсүһүөххэ, наадалаах суругу-бичиги оҥоруохха, пааркаҕа экспедициялары тэрийиэххэ, командировкаларга сылдьыахха наада этэ…
2012 сылтан министиэристибэ департаменыгар кэлэммин, бу үлэбин салҕаабытым, национальнай паарка хабар сирин Сиинэ учаастагар диэри кэҥэтии докумуоннарын оҥорбутум. Онон олоҕум сүүрбэ сыла Өлүөнэ туруук хайаларын кытары ситимнэннэ.
Билигин
Айылҕа харыстабылыгар уопсастыбаннай тэрилтэ элбэх эрээри, сорохтор эмоциянан эрэ салайтарар курдуктар. Ити иһин мин сааһым тухары үлэлээбит уопуппар тирэҕирэн, бу дьыалаҕа идэтийбит таһымынан дьарыктанарга быһаарынным. Экология уопсастыбаннай сэбиэтигэр Дьокуускай куорат туругун көрөммүт, сүбэ-ама оҥордубут. Мээрийэ тулалыыр эйгэ харыстабылыгар үлэтин былаана ситэтэ суох буолан, манна кыһалҕа үгүс: сыбаалка рекультивациятын бырайыага бигэргэнэ илик, дьон сынньанар зоната, анал пикниктиир сир суох, куорат таһынааҕы тыа хаһаайына биллибэт.
Үһүс сылбын министиэристибэ ураты харыстанар сирдэргэ управлениетын кытары “Кембрий” геопаарка бырайыагын хамсата сатыыбыт. Научнай төрүттэрин, докумуоннарын оҥорон баран, бүрүкүрээт балакыытатыттан батыллан хааллыбыт. Былырыын Саха сирин айылҕатын пааматынньыктарын пааспардарын оҥорбутум, кэлэр өттүгэр альбом таһаартарар баҕа баар. Хачыкаат ытык кэрэ күөллэригэр научнай төрүт оҥордум, «Булуус» айылҕа пааркатыгар экологическай ыллык бырайыагын олоххо киллэриигэ сүбэ-ама буолабын. А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй Хаҥаласка уонна Дьокуускайга сылдьыбыт сирдэрин туһунан ыстатыйа суруйуохпун саныыбын.
Быйыл кыһын Башкортостаҥна, Бурятияҕа уонна Иркутскай уобаласка сылдьан кэллим. Башкирдар “Урал батыр” диэн эпостарыгар олоҕурбут «Шульган Таш» заповедниктара Бурзян оройуонун үп киллэрэр хаһаайыстыбата буолбут. Гостиница, кафе, конференц-зал, мусуой, олорор дьиэлэр, такси уо.д.а. өҥөлөрүн тэрийиигэ 300 киһи үлэлиир. Научнай хайысхалаах “Янган Тау” геопааркаҕа учуонайдар, устудьуоннар МГУ-тан тиийэ кэлэн үлэлиир-үөрэнэр эбиттэр. Оттон Бурятияҕа, Иркутскайга сылдьан, Байкал күөл туругуттан бэркиһээтим. Тутуу бөҕөтө сокуоннайа суох ыытыллар, бөх түбэһиэх тоҕуллар, кирдээх уу мээнэ кутуллар итиэннэ уопсастыбаннай хамсааһын төрүт мөлтөх дойдута эбит.
Эколог күнүнэн бары биир идэлээхтэрбин, айылҕа харыстабылын бэтэрээннэрин, эдэр экологтары уонна уопсастыбанньыктары эҕэрдэлиибин. Тулалыыр эйгэ уонна айылҕа харыстабылын уустук үлэҕэ ситиһиилэри баҕарабын. Айылҕаны туһанааччыар сокуону тутустуннар, тыа баһаардара суох буоллуннар, министиэристибэбит бары көҕүлээһиннэрэ уонна бырайыактара санаа хоту салаллан истиннэр. Бары чэгиэн-чэбдик, дьоллоох-соргулаах буолоуҥ! Суос соҕотох күндү баайбытын-дуолбутун, Ийэ Айылҕаны, таптааҥ уонна харыстааҥ!
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru