Мин, Илларионов Валерий Петрович, Антоновка орто оскуолатыгар 1962-1972 сылларга үөрэнэн, олох киэҥ аартыгар үктэнэн, дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөн, сиэн бүөбэйдээн, биир орто киһи олоҕор 65-с сылбын олоробун.
1962 сыллаахха Антоновка оскуолатыгар оскуола боруогун аан бастаан атыллаан, бастакы учууталым Мария Ильинична Саввинова такайыытынан “А” буукубаттан саҕалаан ааҕарга, бииргэ биири эбэн суоттуурга уһуйуллан, оскуола олоҕор үөрэнэн киирэн барбытым. Оччолорго эбээлээх буолан, оҕо саадыгар сылдьан бэлэмнэниини ааспатах буолан уонна дьоннорум сопхуос үлэтигэр икки хараҥаны ыпсарар үлэлээх буоланнар, буукубаны, суоту оскуолаҕа эрэ киирэн билбитим. Онно холоотоххо, быраатым Вася миигин кытта тэбис тэҥҥэ уруок толорсор буолан, толору ааҕар-суруйар, ахсааны суоттуур киһи оскуола боруогун атыллаабыта.
Мария Ильинична хаһан да оҕону мөхпөт, киэҥ-холку майгылаах этэ. Ол гынан баран, оччотооҕу көлүөнэ оҕолоро учууталлартан толлор этибит, онон, улаханнык мэниктиирбитин өйдөөбөппүн. Чопчу ханнык кылааска эбитин өйдөөбөппүн эрээри, кылгас кэмҥэ эдэркээн Исаева Александра Федуловна солбуйа сылдьыбыта. Билигин санаатахха, Мария Ильинична оҕолоно эҥин барбыта буолуо, оччолорго кинилэр да эдэрдэрэ буолуо ээ. Александра Федуловна биһиэхэ олорон үлэлии сылдьыбыта. Онон, учууталы кытта аргыстаһан оскуолаҕа барарбыттан кыбыстан өлө сыһарбын өйдүүбүн.
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, оччотооҕу оҕолор курдук, 3-с кылааһы бүтэриэхпиттэн сайынын пиэримэҕэ бостуугунан үлэлээн саҕалаабытым. Ол сылдьан, кыра кылаастартан кинигэ ааҕыытынан аһара үлүһүйэр этим. Сайын устата эһиил үөрэтиэхтээх нуучча, саха тылларын литератураларын ааҕан бүтэрэн, күһүн оскуолаҕа үөрэнэ тиийэрим. Бу олорон санаатахха, онно оскуолабыт бибилэтиэкэрэ Антонова Наталья Григорьевна төһүү буолбута. Кини аны күһүн үөрэниэхтээх литературам кинигэлэрин анаан-минээн саас ыҥыран ылан, барытын бэлэмнээн биэрэрэ. Кини маны таһынан оскуолаҕа дыраама куруһуогун салайан үлэлэтэрэ. Мин онно дьарыктаммытым. Драма куруһуогар сүрүн “артыыстарбыт” Пахомов Егор, Пахомов Панталеймон сүрүн оруолларга оонньоон, ньиэмэс аппыһыара, кыһыл бартыһааннар хамандыырдара буолан,“чиккэҥэлэһии” буолара. Биһиги кыра-хара өттүлэригэр билиэннэй ньиэмэс дуу, кулаак дуу оруола тиксэн, сирэй-харах буоларбыт… Ол саҕана Наталья Григорьевна хантан эрэ сэрии, айылҕа тыаһын, көтөр, кыыл саҥатын сурутан ылбыт пластинкаларын сценкаларбытын туруорарбытыгар тыаһатан “ былааhы ыларбыт”. Захаров Володя аҕатын булка илдьэ сылдьар харабыынын аҕалан ону буулдьатын хостоон тыаhа улааттын диэн, кумааҕы эрийэн ытыалаан тыас-уус бөҕө буоларбыт. Билиҥҥи эбитэ буоллар, ханна-ханна тиийиэхпит, ким ханна милииссийэҕэ соһуллуо биллибэт эбит ээ…
Биһиги оскуолаҕа киирэрбит чугаһыгар “ньулабыай” кылаас диэн суох буолбута, онтон оскуоланы бүтэрэрбит чугаһыгар 11-с кылааһы суох гынаннар, 10-с кылааһынан оскуоланы бүтэрбиппит. Инньэ гынан, биһиги иннинээҕилэр 19 саастарыгар оскуоланы бүтэрэн, олох киэҥ аартыгар үктэнэр буоллахтарына, биһиги 17 сааспытыгар бүтэрэр буолбуппут. Бу өссө оччотооҕу оҕоҕо 3-4 сыл кылааһыгар хаалыан сөбүн эптэххэ, бу оскуоланы сиппит киһи бүтэрэригэр тиийэр… Аны туран, биһиги 4-5 сыл иннинээҕилэр 8-с кылаас кэнниттэн орто оскуоланы Ньурба 1 №-дээх оскуолатыгар бүтэрэллэрэ. Ону эмиэ биһиги мүччү түһэн, Антоновка орто оскуолатын V үбүлүөйдээх выпуһун аатын сүгэ сылдьабыт.
Мин өйдүүрбүнэн, дириэктэринэн Петров Петр Егорович үлэлии сырыттаҕына, Антоновка оскуолата орто оскуола статуһун ылан, Захаров Афанасий Титович дириэктэрдии кэлбитэ. Бу саҕана оскуолабыт улаатан, саҥа учууталлар үлэлии кэлбиттэрэ. Ол курдук, Иннокентьев Николай Наумович, Николаев Михаил Иванович, Чумпуров Григорий Дмитрьевич кэргэнинээн Шилова Светлана Ивановналыын, о.д.а. бааллара. Кинилэртэн физкультура учууталынан ананан кэлбит, Чурапчыттан төрүттээх Башарин Афанасий Семенович кустуу сылдьан, хомолтолоохтук суох буолбута. Ол иһигэр, Арассыыйа киин уобаластарыттан ырыа учуутала Первушина Вера Ивановна, Москва куораттан физика учуутала Кривобоков Святослав Маркович уонна биир предметик учуутал кыыс кэлэн, биир сыл үлэлээбитин кэннэ 2-с оскуолаҕа көһөрбүттэрэ быһыылааҕа. Киин үрдүк үөрэх кыһаларын Москваҕа бүтэрбит, Арассыыйа киин куораттарын эдэркээн оҕолоро тыа сиригэр учууталларынан үлэлээн, буһан-хатан барбыттара. Вера Ивановна хойукка диэри Ньурбаҕа баарын өйдүүбүн. Кини биһиги оччотооҕу тоһуттар тымныылаах кыһыммытыгар төбө сыгынньах, хобулуктаах соппуосканан кыстыырын, төһө да орой мэник буолларбыт, сөҕө көрөрбүтүн өйдөөн хаалбыппын.
Ол кэмнэртэн ырыаны ансаамбылынан, хорунан уонна нотанан үөрэтии биһиги Антоновкабытыгар саҕаламмыта быһыылааҕа. Оройуоннааҕы бэстибээллэргэ биһиги ырыаҕа инники күөҥҥэ эрэллээхтик тахсыбыппытыгар, Вера Ивановна кырата суох өҥөлөөҕө диэн өйдөбүл миэхэ иҥпитэ.
Чиэппэр бүтэһигэр Святослав Марковичтан көрдөһөн, сыанабытын көннөттөрөр этибит. Арааһа, бу соҕурууттан үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, направлениенан кэлэн биһиэхэ үлэлээччилэр бүтэһик бэрэстэбиитэллэрэ быһыылаах этилэр уонна маннык соҕуруу уобаластартан Саха сиригэр учууталынан, бырааһынан үлэлии кэлээччилэри кэнники сылларга өйдөөбөппүн. Инники маннык соҕурууттан кэлэн үлэлээбиттэртэн учууталбыт, дириэктэрбит Петр Егорович кэргэнэ Евдокия Марковна учууталынан үлэлээн, антоновкаларга кийиит буолан олохсуйбута.
Биһиэхэ үлэлээбит физика учууталын Святослав Марковиһы көнөргөтөн мэниктиир буоллахпытына, Кузьмин Виктор Михайлович физика учууталынан ананан кэлиэҕиттэн “көҥүл көрүлээбиппит” уурайбыта, кытаанах илиигэ киирбиппит. Виктор Михайлович ирдэбиллээҕин таһынан, араас уопуту оҥорор буолан, ону дьиҥ олоххо көрдөрөн билиҥҥилии эттэххэ, “былааһы ылбыта”. Манна физикаҕа үөрэнэ сылдьан, Дмитриев Гошалыын радиоаппаратура таҥан оҥоро сатыыр этибит. Инньэ гынан, ДВ долгуҥҥа үлэлиир араадьыйаны иннин ылан, “Голос Америки” диэни кытта хаптаран истэн, “былааһы ыларбыт”. Тимур Пахомов ол саҕана түүнү быһа салгынынан хабар араадьыйаҕа “Маяк” долгунугар киирэн, футболу истэн, тэлэбиисэр суоҕар футбол сонунун ырытар этэ.
Нуучча тылыгар V-VIII кылаастарга Копылов Николай Петрович үөрэппит буоллаҕына, Ноговицына Февралина Григорьевна нуучча тылын уонна литературатын IX-X кылаастарга үөрэтэр кэмигэр улуу нуучча тылын киниэхэ үөрэммит оҕо бары да чахчы баһылаан, үрдүк да үөрэҕэ суохпут иһин, билиҥҥэ диэри араас таһымҥа иҥнибэккэ быһаарсабыт да, суруйабыт даҕаны. Ол курдук, биирдии тиэмэҕэ иккилии-үстүү сочинениены булгуччу суруйан, тиэмэни ырытан илдьиритэр буоларбыт. Ол тустаах кэмҥэ уустугун иһин, мин ырыҥалаан көрүүбүнэн, 10-с кылааска эксээмэҥҥэ өйтөн суруйууга бука бары 45 мүнүүтэ cитэри олорбокко, үксүбүт “үчүгэй” сыанаҕа суруйан, “хаардыы хааман” тахсыбыппыт.
Географияҕа “Үлэ Кыһыл Знамята” уордьан кавалера Мария Алексеевна Ушатова үөрэтэн, олох ыарырҕаппакка үөрэммиппит. Контурнай картаҕа даҕаны кимтэн да хаалбахха уҥа-хаҥас бырахсар этибит.
Химияҕа Антоновка оскуолатыгар биһигини үөрэтэн-такайан, олох киэҥ аартыгар үктэннэртээн, онно буһан-хатан кэнники үөрэҕирии систиэмэтигэр араас салайар үлэлэргэ буспут-хаппыт завучпут Николай Наумович Иннокентьев буолар. Кини уруоктара тиэмэтин араас лабораторнай үлэлэри кытта дьүөрэлээн, онтон дуоһуйууну ылан түмүктэнэрин өйдүүбүн. Бу химия уруоктарын түмүктэригэр биир бириэмэҕэ Федоров Валентинныын, Михайлов Гошалыын хара буораҕы, испиискэ сиэрэтин буккуйан, төбөтүн мас токарнай станокка чочуйан оҥорон, ракета көтүтүүнэн дьарыктана сылдьыбыппыт. Маны таһынан, Николай Наумович туризм секциятын үлэлэтэн, оҕолору ойуурга-тыаҕа сатаан сылдьарга, эт-хаан өттүнэн ситэрбитигэр үтүө сүбэһит этэ.
Үлэ уруогун учууталынан уоттаах сэрии кыттыылааҕа, бойобуой офицер, маҥнайгы учууталбыт Мария Ильинична кэргэнэ Николай Петрович Саввинов үлэдлээбитэ, уруоктарын олус интэриэһинэйдик ыытара. Туттар сэби сатаан туһанан маска, тимиргэ уһанарга, маһы, тимири чочуйар станоктарга үлэлииргэ, тиэхиньикэҕэ сэрэхтээх буоларга биһигини, тыа уолаттарын, уһуйбута олохпут устата тус олохпутугар тирэх, төһүү буолан кэллэ. Уһанар мастарыскыайбыт барыта уурбут-туппут курдук бэрээдэктээх буолааччы. Эр дьон учууталлар бары түмсэн, каникул кэмигэр уонна сайын эбии тутууну бары көмөлөөн ыыталлара. Начаалынай оскуоланы, уһанар мастарыскыайы тутуу, билиҥҥи өйдөбүлүнэн, норуот тутуутун курдук барбыт диэн өйдөбүл хаалбыт. Бу оскуола тутуутуттан ким да туора турбатаҕа быһыылааҕа, оннооҕор кыра кылаас оҕолоро эпсиэйигэр эпиилкэ кутуутугар кытары үлэлэспиппит.
Физкультураҕа начаалынай кылаастарга сэрии бэтэрээнэ Степанов Дмитрий Егорович үөрэппит буоллаҕына, улахан кылаастарга Лев Александрович Антонов уонна Михаил Иванович Николаев үөрэппиттэрэ, кинилэртэн саамай өйдөөн хаалбыт учууталбынан Михаил Иванович буолар. Кини миигин чэпчэки атлетикаҕа улахан спортка бэлэмнии сатаабыта да, онно “сүрэҕим тэппэтэҕэ”. Онтон Сунтаарга көһөн кэлбитим да кэннэ, олох хойут кыһыйа-кыһыйа ахтааччы да, бу киһитэ сылгыһыт эрэ буолабын диэн, оскуоланы бүтэрээри сылдьар буолан баардыылаабат этим. Мэник санаабытыгар Тимофеев Толялыын уонна Николаев Сенялыын “Вольтижировка и джигитовка” диэн кинигэни сурунан ылан, бэйэбит эрчиллэ сатаан, хата акка улаханнык оһолломмокко тэйбиппитигэр баһыыба.
Биһиги үөрэнэр кэммитигэр үөрэх ситимигэр уол оҕолорго олус наадалаах “начаалынай байыаннай бэлэмнэнии” диэн предмет киирэ сылдьыбыта. Онно биһигини байыаннай сулууспаҕа эргиччи бэлэмнээх буоларга Афанасьев Анатолий Трофимович үөрэппитэ. Ол кэнники эр киһи быһыытынан олохпут суолун солонорбутугар төһүү күүс буолбута саарбаҕа суох.
Математикаҕа 5-8 кылаастарга Сухаринов Николай Никитич, 9-10 кылаастарга Токусарова Сусанна Ефремовна үөрэппиттэрэ. Николай Никитич предметин “от начало до конца” туйгуннук билбитин иһин, оҕолору сатаан мөхпөт этэ. Онон биһиги мэниктээн өрө көрбүт урдустар аһара туһанар быһыылаах этибит. Онтон Сусанна Ефремовна ол саҕана үөрэҕин бүтэрэн үлэтин саҥа саҕалаан эрэр учуутал диэтэххэ, ирдэбиллээх этэ. Ол да иһин, биһигини кыргыттарбыт нөҥүө “иннибитин ылбыта”. Сусанна Ефремовна элбэх сыратын биэрэн туран, суот-ахсаан өртүгэр такайыыта кэнники да сылларга тиэхиньикэ чааһыгар үөрэнэрбитигэр туһалаах буолбута.
Саха тылыгар Чумпуров Григорий Дмитрьевич суруйааччылар айымньыларыгар олоҕуран, дириҥ ырытыылары оҥорорго ылыннарыылаахтык үөрэппитэ. Маны таһынан кини дэгиттэр спортсмен этэ. Атах оонньуутугар кэккэ ситиһиилэрдээҕэ, онно оҕолору эрчийэрэ. Уопсайынан, оччотооҕу оҕолор үксүн таһырдьа сылдьан футболлаан, волейболлаан, хайыһардаан, эт-хаан өттүнэн сайдан, оҕо сааспыт ааспыта.
Английскай тылга Шилова Светлана Ивановна уонна кылгас кэмҥэ Еремеева Софья Петровна үөрэппиттэрэ. Манна эмиэ көрүдьүөһэ суох хаалбатаҕым. 9-с кылааска сырыттахпына, хабарҕабар убаһа тэбэн, кыайан саҥарбат буолан өр сылдьыбытым. Ону сылтах оҥостон, омук тылыгар сүгүн үөрэммэтэҕим. Арай, 10-с кылааска эксээмэн туттарар буолан хаалбыппыт. Ыксал буолан, иннибэр олорор Саввинов Коляҕа сорудахпын биэрбитим, “Мин дэриэбинэм” диэн кэпсээни суруйуохтаахпыт быһыылааҕа. Коля кылааспытыгар эрэ буолбакка, оскуола үрдүнэн биллэр полиглот этэ, онон ааһан иһэн суруйа охсон биэрбитэ. Мин буочарым хайдах настарыанньалаахпыттан уларыйа сылдьар буолан, ким да быһаарбат этэ. Онон, сүрэҕэлдьээбиппин “тойон оҥостон”, Ньукуус суруйбутун хайдах баарынан таһааран туттаран кэбистим. Светлана Ивановна: “Оо, маладьыас. Кыһалыннаххына суруйар эбиккин дии. “4” сыана”, — диэбитэ. Мин үөрэ-көтө тахсан истэхпинэ, төттөрү ыҥыран ылбыта уонна: “Бу тугуй?” — диэбитэ. Онно өйдөөн көрбүтүм, Ньукууһум суруйбутун анныгар: “Бу сөп буолар дуо?” — диэн сахалыы суруйбутун көрбөккө, оннук биэрэ сылдьар эбиппин.
Биологияҕа 10-с кылааска салайбыт Баянова Людмила Георгиевна үөрэппитэ.
Онно биология кэбиниэтигэр баар киһи дьардьаматынан араастаан бары оонньуур этибит. Билигин сиэннэрбит оннук оонньуулларын билэрбит буоллар, хайдах буолуо эбиппит буолла?
Мин санаабар, Антоновка оскуолата орто оскуола буолан атаҕар туруута, материальнай-техническай базата толору ситэн-хотон, биһиги тапталлаах оскуолабыт оройуоҥҥа, ону ааһан өрөспүүбүлүкэҕэ биир туһунан суоллаах-иистээх оскуола аатын сүгэрэ дириэктэрбит Афанасий Титович Захаров аатын кытта быһаччы сибээстээх дии саныыбын.
Оскуолаҕа үөрэнэр сылларбытыгар пионерга киирэн, онтон хомсомуолга тиийэ үүнэн, уопсастыбаннай үлэҕэ эриллэн, кэлэктиип диэн тугун билэн улааппыппыт.
Оскуолаҕа сылдьан, биһиги көлүөнэ оскуола кэнниттэн үрдүк үөрэххэ эрэ киирбит киһи диэн санаанан салайтарбат этибит. Мин тус бэйэм оскуолаҕа төһө да үчүгэй ортонон үөрэннэрбин, оскуоланы бүтэрдим да, сылгыһыт буолабын диэн өйдөөх-санаалаах ситии-хотуу аттестатын илиибэр туппутум. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар кэммиттэн сылгы уонна булт эрэ ыра санаалаах буолан, ол ыра санаабын толорон, хомсомуол путевкатынан 4 сыл толору сылгыһыттаан буһан-хатан, “IX пятилетка эдэр гвардееһа” диэн знактаах үлэбин түмүктээбитим.
Оскуоланы бүтэрээппин кытта, Ленинскэй баартыйа райкомун бастакы сэкирэтээрэ, сэрии бэтэрээнэ Дохтуров Анатолий Лаврентьевич ыҥыртаран ылан: “Эн булгуччу үрдүк үөрэххэ баран үөрэнэн, оройуоҥҥар салайар үлэҕэ үлэлиэхтээххин. Эн аҕаҥ биэс кылаас үөрэхтээх да, хайдах курдук салайар үлэҕэ буста-хатта, онно холоотоххо, билигин олох атын үйэ,” — диэн элэ-была тылын эппитин үрдүнэн, бу киһитэ “сылгыһыттыы барабын” диэн кэлиилии кэбэ олорбутум.
Онтон үөрэххэ тардыһыылаах оҕолорбут талбыт идэлэригэр судургутук үөрэххэ киирэн, ылбыт идэлэрин толору баһылаан, норуот хаһаайыстыбатын араас салайар үлэлэригэр, үөрэхтээһин салаатыгар, мэдиссиинэҕэ үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ, байыаннай сулууспаҕа, ыксаллаах быһыы-майгы сулууспатыгар өрөспүүбүлүкэ таһымыгар Ийэ дойдуларыгар сулууспалаабыттара.
Оскуоланы 22 уол, 8 кыыс буоламмыт бүтэрбиппит. Инньэ гынан, кыргыттарбыт биһиэхэ улахан хотуттар этэ. Киэһэ оскуолаҕа кэлэн, кылааска уоту умаппакка олорон “сэкириэттэһэрбитин” өйдүүбүн. Онно кыргыттарбыт мөҕөр да быһыылаахтара, сүбэлииллэр да этэ. Оннооҕор ким ханнык кыыһы “сымпааттаабытын” кыргыттарбытыгар урут кэпсиир быһыылаах этибит. 5-с, 6-с кылаастан биир паартаҕа сотору-сотору “бурҕатыһан” кэбиһэ-кэбиһэ чаас буолбакка иллэһэн, Михайлов Гошалыын олорон оскуоланы түмүктээбиппит. Билигин сааһыран олорон, бииргэ үөрэммит оҕолорбун истиҥ-иһирэх тылларынан ахтабын. Оскуола кэнниттэн сотору соҕус биһиги кылаастан Прокопьев Славик биһиги кэккэбититтэн куһаҕаннык өлөн туораабыта. Бу биһиги кылаастан бииргэ үөрэммит оҕолорбутуттан бастакы ыарахан сүтүкпүт этэ. Славик олус элбэҕи аахпыт, киэҥ билиилээх уол этэ…
9-с кылааска биһиэхэ нэһилиэктэртэн оҕолор үөрэнэ кэлбиттэрэ. Ол курдук, Чаппандаттан Миронов Миша, Күндээдэттэн Захаров Аркадий, Хорулаттан Семенов Коля уонна да атыттар бааллара.
Сааһыран олорон санаатахха, оскуолаҕа үөрэммит сылларбыт олохпут биир сырдык, дьоллоох кэмнэрэ этилэр. Оччотооҕу сэбиэскэйдии иитиллэн-үөрэтиллэн, дьиҥ чахчы бэйэлэрин идэлэрин баһылаабыт, онтуларын үүнэр көлүөнэҕэ чаҕылхайдык тиэрдэр, чахчы да үөһэттэн айдарыылаах учууталларга уһуйуллан, олоххо киэҥ бэлэмнээх буола улааппыппыт — биһиги көлүөнэҕэ дьылҕабыт бэлэҕэ.
Маны этэн туран, Антоновка орто оскуолатын бука бары бэтэрээн учууталларын, техүлэһиттэрин, билигин үлэлии олорор кэлэктииби эҕэрдэлиибин. Билигин үлэлии сылдьар кэлэктиип урукку көлүөнэ учууталлар үтүө холобурдарыгар тирэҕирэн, бу сайдыылаах үйэ саҥа технологияларын дьүөрэлээн, нэһилиэккит үүнэн иһэр күлүөнэтин сырдыкка-кэрэҕэ, билиигэ-көрүүгэ уһуйа туруҥ диэн, үөрэппит учууталларбар махтал тыллардаах ыстатыйабын түмүктүүбүн.
Валерий ИЛЛАРИОНОВ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru сайтка анаан