Саргылаах Саҥа дьылбыт салаллан кэллэ. Илиҥҥи омуктар халандаардарынан 2020 сыл Күтэр сыла эбит.
edersaas.ru
Бу омуктар ити кыылы сытыы өйдөөх, үтүө санаалаах, үлэһит, булугас-талыгас, хаһаасчыт, кичээҥи харамай быһыытынан сыаналыыллар эбит. Оттон биһиэхэ, сахаларга, күтэр, эгэ, соҕурууттан тиэйиллэр комбикуорманы кытары кэлсэн дэлэйбит кырыыса дуо, олус сыаналаммат кыыл буолар. Оттон саха итэҕэлинэн, уон икки сыллаах кыра мөһүлгэнэн, үүнэр сылбыт Билгэ Хаан сыла буолар. Саҥа сыл суолтатын уонна тугу тосхойуоҕун туһунан кэпсииригэр көрдөспүппүтүгэр, биология наукатын дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ Гавриил Угаров-Эһээ Дьыл маннык кэпсээтэ:
Саҥа дьыл дуу, Саҥа сыл дуу?
Тохсунньу 1 күнүгэр биһиги Саҥа сылы куруук буоларын курдук үөрүүлээхтик бэлиэтиитибит. Манна дьэ, хас да ыйытыы үөскүүр. Бастакытынан, Саҥа дьылы көрсөбүт дуу, Саҥа сылы дуу?
Саха киһитэ сүөһү баайдаах буолан, күн-дьыл уларыйыытын бэркэ диэн билэрэ. Онон ынах сүөһү кыстыкка киирэн, бэлэм оту сиир кэмин “дьыл” диэн ааттыыра. Дьыл кыһыны кытта тэҥҥэ, алтынньы 14 күнүгэр кэлэр, ыам ыйын 22 күнүгэр бүтэр, ол аата уһуна 220 хонук. Ол иһин, олунньу 1 күнүгэр Дьыл Оройо үүннэ диэн аһын-үөлүн, отун-маһын саппааһын көрүнэрэ. Өскөтүн ити күн хайаларын да саппааһа аҥаара хаалбыт буоллаҕына, дьылы этэҥҥэ туораан, күөххэ үктэнэр кыахтаммыппын эбит диэн эрэх-турах сананара. “Сыл” диэн саха төгүрүк сылы ааттыыр. Дьэ онон, биһиги дьиҥинэн Григорианскай кэрдииһинньигинэн тохсунньу 1 күнүгэр Саҥа дьылы буолбакка, Саҥа сылы көрсөбүт.
Иккиһинэн, тохсунньу 1 күнүгэр туох сылын көрсөбүтүй: кытайдыы Күтэр сылын дуу, сахалыы Билгэ Хаан эбэтэр Билии сылын дуу? Кытай Саҥа сыла быйыл тохсунньу 25 күнүгэр үүнэр. Саха кэрдииһинньигинэн сыл ыам ыйын 22 күнүгэр дьылы тахсан, айылҕа уһуктан күөххэ үктэнэр кэмтэн саҕаланар. Ол аата, тохсунньу 1 күнүгэр биһиги өссө да Байанай сылыгар, оттон кытайдыы Сибиинньэ сылыгар олорор эбиппит. Ол гынан баран, ханныгын да иһин ааһан эрэр сылы уруйдаабакка, үүнэр Билгэ Хааммыт уонна Күтэрбит сылын айхаллаан көрсөрбүт син курдук.
Кутуруктаах сыл
Бу 2020 сыл дьикти сыл. Сыыппаралары хатайдааһыны итэҕэйэр дьон этэллэринэн, дьоллоох сыл: иннэ, кэннэ тэҥнэр. Иккис өттүнэн, түөрт сылга биирдэ кэлэр кутуруктаах, ол эбэтэр ордук хонуктаах сыл. Дьон маннык сылтан сэрэхэчийэр – бу сыл сыбаайбалыыры, үбүлүөйдүүрү, дьиэҕэ көһүү малааһыны оҥорууну оччото суоҕунан ааҕаллар. Дьиҥинэн, статистика да көрдөрөрүнэн, кутуруктаах сыл көннөрү сылтан туох да уратыта суох. Өскөтүн дьон куһаҕаны кэтэспэт, барыта үчүгэй буолуо диэн санаалаах буоллаҕына, чахчыта да туох да быһылаан, куһаҕан быһыы тахсыа суоҕа. Күтэр сүрдээх үлэһит, өйдөөх, аһын-үөлүн хаһаанар, кичээҥи кыыл, ол иһин үлэһит, сүрэхтээх-бэлэстээх киһи күннүүр сыла иһэр. Оттон Билгэ Хаан билиэн-күрүөн, үөрэниэн, саҥаны айыан баҕалаахтарга көмөлөһөр.
Күммүт-дьылбыт хайдах буолуой?
Халлаан кэлиҥҥи сылларга аан дойду үрдүнэн улаханнык сылыйда. Ол гынан баран, Күн актыыбынаһа мөлтөх. Быйыл өссө мөлтүүр туруктаах. Итинэн сибээстээн сөрүүдүйүү барар чинчилээх. Сорохтор өссө сотору кэминэн кылгас кэмнээх Муус үйэтэ буолара буолуо диэн куттууллар. Ханныгын да иһин, быйыл урукку сыллардааҕар сөрүүн буолар чинчилээх. Саас хаар эрдэ соҕус ууллуо буолан баран, сыһан-соһон хойут сылыйыа. Ыам ыйа былыттаах-ардахтаах сөрүүн буолуох курдук. Куйаас Ыһыах эрэ иннинэ түһүө. Чуумпу Байҕал сабыдыала күүһүрүө, ол аата ардахтаах сайын буолуо, от-мас үчүгэйдик үүнүө, сир аһа да баар буолуо. Эрдэ хаһыҥныан сөп. Дьиктитэ диэн, төһө да ардаабытын иһин, өрүс-күөл уута уолуо. Сир аннынааҕы уу атын сир диэки халыйда диэххэ сөп. Итини 74 сыллаах мөһүлгэ хатыланыытын курдук сыаналыыр сиэрдээх. Ол аата син сотору кэминэн уу хаатыгар түһүө. Өлүөнэ эбэ күргэтин тутааччылар эбэбит чаардаан турарын, сотору кэминэн хаата туоларын учуоттаан бырайыактыыллара эрэйиллэр.
Ойуур уота былырыыҥҥыга холоотоххо, ама буолар ини. Ол гынан баран, дойду сиргэ лаҥха, сэтиэнэх мунньуллубута кыа буолан, хайа баҕарар кэмҥэ бэрт кыра да кыымтан күөдьүйэн тахсар куттала улахан. Онон, үрдүкү салалта былааннаан өртөөһүнү көҥүллүүрэ наада. Күһүн, кыстык эрдэ кэлиэ. Онон оттооһуну тэтимирдэр, урут оттоммот сирдэри туһаҕа таһаарар, уруккутааҕар элбэх оту оттуур ирдэнэр.
Алааска төннүү саҕаланыа
Ил Дархан Арассыыйа таһымыгар холобурга сылдьыаҕа. Кинини өйөөччү, ордук тыа сиригэр элбиэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын өйүүр дьаһала тыа дьонун санааларын көтөҕүө. Тыаттан төрүттээх саха дьоно алаастарыгар төннүүлэрэ саҕаланыа. Итини сэргэ дьон, ордук эдэр ыччат, Саха сириттэн көһөн, атын сиргэ олохсуйа барыыта элбиир чинчилээх. Итиннэ биэнсийэҕэ тахсар саас уһаан, эдэр исписэлиистэргэ миэстэ көстүбэтэ, сарбыйыы буолан, үлэ миэстэтэ аҕыйааһына о.д.а. төрүөт буолуохтара.
Оҕо төрөөһүнэ, ыал буолуу тэтимэ намтыыра, ону сэргэ, дьон үйэтэ салгыы уһуура бэлиэтэниэҕэ. Чэпчэтиилээх ипотеканан элбэх эдэр ыал туһаныаҕа. Ол гынан баран, дьон сотору кэминэн ити ипотека дьиэ сыанатын ыаратарын өйдүөҕэ, онон урукку курдук элбэх киһи киириэ суоҕа, ол ипотека бэлиитикэтин уларытарга тиэрдиэҕэ.
Бэйэ аһын-үөлүн суолтата өссө күүһүрүөҕэ
Кэлии ас куһаҕанын дьон биллэ, эмп үксэ албын буоларын, ол үрдүнэн бас быстар сыаналааҕын өйдөөтө. Онон бэйэни-бэйэ көрүнэр, аһы-үөлү булунар, олохтоох үүнээйиттэн, кыыл-сүөл матырыйаалыттан эмп-томп оҥостуута, отоһуттарга, саха эмчиттэригэр эмтэниитэ элбиэҕэ. Онон, быйыл хаһааҥҥытааҕар да элбэхтик үлэлиирбит, төрөөбүт айылҕабыт барахсан биэрэр быйаҥын өлгөмнүк сомсорбут эрэйиллэр. Күөлгэ собо-мунду элбэх, сир аһа эрэ дэлэй, эмп буолар от-мас баһаам, оҕуруот үүнэр, онон бэйэбитин күөх аһынан хааччынар толору кыахтаахпыт. Маҕаһыынтан атыылаһар албын чэй оннугар бэйэбитигэр үүнэр оту хомуйан чэйдэнэрбит барыстаах да, туһалаах да буолуоҕа. Чэйгэ ханнык баҕарар от барар. Сатаан ферментациялаабат (сиилэс курдук буһарбат) эбэтэр сүрэҕэлдьиир, бириэмэ тиийбэт буоллаҕына, күһүн хагдарыйбыт дьэдьэн, киис тиҥилэҕин, биэ эмиийин, моонньоҕон, хаптаҕас, кучу от сэбирдэхтэрин хомуйан, маҕаһыын чэйин кытары холбоон, бэртээхэй чэйи бэлэмниэххэ сөп.
Түргэнник ситэр салаалары тутустахпытына, көтөрү, сибиинньэни, козаны, хоруолугу хото ииттэхпитинэ табыллар, оччоҕо эрэ сиир эппитинэн толору хааччынар туруктаахпыт. Соҕотуопкалыыр-астыыр тэрилтэлэр аска ол-бу эбилиги тутталларын тохтотоллорун модьуйуохха. Көтөрү, сибиинньэни иитэр хаһаайыстыбалар бородууксуйалара туох да минерал, битэмиин, антибиотик эбиилэрэ суох, айылҕа биэрбитинэн, экологическай өттүнэн ыраас буолуохтаахтар. Оччоҕуна эрэ кэлии эттэн-сымыыттан ордорон, дьон олохтоох аһы-үөлү хамаҕатык ылыаҕа.
Түмүк оннугар
Онон, Билгэ Хаан биитэр Билии сылыгар кураанаҕы куолулууру тохтотор, оҥорон таһаарыыны элбэтэр, саҥа технологиялары баһылыыр, үөрэнэр-үөрэтэр итиэннэ Күтэр курдук хаһаастаах, сүрэхтээх-бэлэстээх буоллахпытына, Саҥа сылга үчүгэйи эрэ ыраланнахпытына, барыта этэҥҥэ буолуоҕа.
Саҥа сылынан, ытыктабыллаах Саха сирин олохтоохторо! Чэгиэн-чиргэл, ситиһиилээх, баай-талым олохтоох, дьоллоох соргулаах буолуҥ! – диэн алгыыбын.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru